بهاریه/ خون سیاوشان زد و چشمش روان برفت

حسین قره: تعابیر و استعارات برای بیان خون جوان ترین عزیزان که با لباسی گلگون به خاک سرد سپرده شدند، می و لعل و خون رزان و… است و چهره ابدی شان «سیاوش» جوان. برای همین است که عارف قزوینی در هنگامه بهار با این تصنیف به استقبالش می رود: هنگام می و فصل گل و گشت و چمن شد/ دربار بهاری تهی از زاغ و زغن شد/ از ابر کرم خطهٔ ری رشگ ختن شد/ دلتنگ چو من مرغ قفس بهر وطن شد/چه کج رفتاری ای چرخ! چه بدکرداری ای چرخ!/ سر کین داری ای چرخ! نه دین داری، نه آیین داری ای چرخ!/ از خون جوانان وطن لاله دمیده/ از ماتم سرو قدشان سرو خمیده/ در سایۀ گل بلبل ازین غصه خزیده/ گل نیز چو من در غمشان جامه دریده و…

این نمونه متاخر و معاصری است از خویشکاری بهاری که با تمام شکوه و زیبایی با داغ لاله ها هم خون و همخانه است.

خاقانی که از بزرگان ادب است و در قصیده سرایی یگانه نیز از این تصویر که با بهار و خون سیاوش ساخته شده بهره برده و می سراید: … صبح آمده زرین سَلَب، نوروز نُو راهان طلب/ زهره شکاف افتاده شب، وز زهره صفرا ریخته/ شب چاه بیژن بسته سر، مشرق گشاده زال زر/ خون سیاوشان نگر، بر خاک و خارا ریخته…

در این میان سعدی خداوندگار سخن در مراثی بر خون جوان از دست رفته ای این گونه تصویر می سازد که گیتی در سوگ یار او چنان نوحه می کند که در سوگ سیاوش.

سعدی چنین سروده است که: دردی به دل رسید که آرام جان برفت/ وان هر که در جهان به دریغ از جهان برفت/ شاید که چشم چشمه بگرید به های های/ بر بوستان که سرو بلند از میان برفت/ بالا تمام کرده درخت بلند ناز/ ناگه به حسرت از نظر باغبان برفت/ گیتی برو چو خون سیاووش نوحه کرد/ خون سیاوشان زد و چشمش روان برفت/ دود دل از دریچه برآمد که دود دیگ/ هرگز چنین نبود که تا آسمان برفت/تا آتش است خرمن کس را چنین نسوخت/زنهار از آتشی که به چرخش دخان برفت و… .

چون ابر به نوروز رخ لاله بشست

در مقام نوروز و معنای توامان مرگ و زندگی خیام با کمترین ابیات و در ساده ترین و سرراست ترین مفاهیم رابطه نوروز با مرگ و زندگی را در رباعیات بیان کرده است. البته حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیامی که او را خیام می شناسیم کتابچه ای نیز درباره نوروز دارد که آن را نوروزنامه نام داده است. حکیم سرآغاز آن کتاب این گونه نگاشته که: «درین کتاب که بیان کرده آمد در کشف حقیقت نوروز که به نزدیک ملوک عجم کدام روز بوده است و کدام پادشاه نهاده است و چرا بزرگ داشته اند آن را و دیگر آیین پادشاهان و سیرت ایشان در هر کاری مختصر کرده آید انشاء الله تعالی، اما سبب نهادن نوروز آن بوده است که چون بدانستند که آفتاب را دو دور بود یکی آنک هر سیصد و شصت وپنج روز و ربعی از شبانه روز به اول دقیقه حمل بازآید بهمان وقت و روز که رفته بود بدین دقیقه نتواند آمدن، چه هر سال از مدت همی کم شود، و چون جمشید آن روز را دریافت نوروز نام نهاد و جشن آیین آورد، و پس از آن پادشاهان و دیگر مردمان بدو اقتدا کردند، و…»

خیام که در پژوهش و فلسفه و ریاضیات سرآمد عصر بود؛ در دو رباعی این چنین درباره جهان ناپایدار که در بهار، نوروز می شود گفته است: چون ابر به نوروز رخ لاله بشست/ برخیز و به جام باده کن عزم درست/ کاین سبزه که امروز تماشاگه توست/ فردا همه از خاک تو برخواهد رست

همچنین این رباعی: بر چهرۀ گل نسیم نوروز خوش است/ در صحن چمن روی دل افروز خوش است/ از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست/ خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است

ای شاخ تر برقصا

مولانا جلال الدین محمد بعد از آن که سر مرکبش را شمس الشموس بگرفت و تشت رسوایی اش را از بلندی فقه و اصول به وادی عشق و حضور انداخت، هر لحظه برایش بهاری است چرا که جان با حضور او نو می شود و هر روز نوروزی است. اگرچه در باب طریقت ملای رومی بسیار گفته اند و باورمندانی نیز راه او پیشه کرده اند، اما جایگاه او در شعر و ادب سرفصل دیگری است. شاید آن سرخوشی که جان او را تازه کرده که با بهار پیونده خورده است را بتوان در این غزلش یافت:

آمد بهارِ جان ها ای شاخِ تَر به رقص آ/ چون یوسف اندر آمد، مصر و شکر به رقص آ/ ای شاهِ عشق پرور، مانند شیرِ مادر/ ای شیرجوش ! در رو، جانِ پدر، به رقص آ/ چوگان ِ زلف دیدی، چون گوی دررسیدی/ از پا و سر بُریدی، بی پا و سر به رقص آ/ تیغی به دست خونی، آمد مرا که: چونی؟/ گفتم:«بیآ که خیر است»، گفتا: «نه شر» به رقص آ/ از عشق، تاج داران در چرخِ او چو باران/ آن جا قبا چه باشد؟ ای خوش کمر! به رقص آ/ ای مست ِ هست گشته، بر تو فنا نبشته/ رقعه ی فنا رسیده، بهرِ سفر به رقص آ/ در دست، جام ِ باده، آمد بُتم پیاده/ گر نیستی تو ماده، ز آن شاه ِ نر به رقص آ/ پایان ِ جنگ آمد، آواز ِ چنگ آمد/ یوسف ز چاه آمد، ای بی هنر! به رقص آ/ تا چند وعده باشد؟ وین سَر به سجده باشد؟/ هَجرم ببُرده باشد، دنگ و اثر به رقص آ/ کی باشد آن زمانی؟، گوید مرا: «فلانی!»/ کای بی خبر! فنا شو! ای باخبر! به رقص آ/ طاووس ِ ما درآید و آن رنگ ها برآید/ با مرغ ِ جان سراید: بی بال و پر به رقص آ/ کور و کران ِ عالَم، دید از مسیح، مرهم/ گفته مسیح ِ مریم کِ:«ای کور و کر!» به رقص آ/ مخدوم، شمس دین ست، تبریز رشکِ چین ست/ اندر بهار حُسنش، شاخ و شجر به رقص آ

بهار خنده زده و ارغوان شکفت

از دوره مشروطه در تاریخ ادب ایران تحولی شگرف در معنایی و مفاهیم ایجاد شد که جای بحث بسیاری دارد؛ اما کماکان مفهوم نو شدن با بهار و زندگی در آن ادامه یافته است.

احمد شاملو در شعر نازلی که برای وارتان سالاخانیان سروده است؛ به این مفهوم باری دیگری تجلی می دهد: ــ نازلی! بهار خنده زد و ارغوان شکفت./ در خانه، زیرِ پنجره گُل داد یاس پیر./ دست از گمان بدار!/ با مرگِ نحس پنجه میفکن!/ بودن به از نبودشدن، خاصه در بهار… /نازلی سخن نگفت/ سرافراز/ دندانِ خشم بر جگرِ خسته بست و رفت…

احمد شاملو که یکی از قله های شعر معاصر است، اشعار دیگری در وصف بهار و نوروز دارد با تصاویری که توامان ناامیدی و امید هستند. از جمله شعر بهار منتظر بی مصرف افتاد که به گونه ترانه سروده شده است و شاعر دیگر امیدی به بهبود جهان محنت بار ندارد و آمدن بهار نیز حیاتی برای او نمی آفریند.

مهدی اخوان ثالث شاعر بلندآوازه معاصر که خیام وار بالا و پایین زندگی را به چشم دیده است و جهان فسرده تر از آن است که به او بهانه ای برای زندگی بدهد، می نویسد: گو بروید یا نروید، هرچه در هرجا که خواهد یا نمی خواهد/ باغبان و رهگذاری نیست/ باغ نومیدان/ چشم در راه بهاری نیست.

فروغ فرخزاد دیگر شاعر معاصر که سرشار از احساسات زنانه است و تجربه های روزمره یک زن را در جهانی مردسالار می گوید نیز چندان امیدی به بهار ندارد که می گوید: خندید باغبان که سرانجام شد بهار/ دیگر شکوفه کرده درختی که کاشتم/ دختر شنید و گفت چه حاصل از این بهار/ ای بس بهارها که بهاری نداشتم…

نقاشی از سهراب سپهری

سهراب سپهری نقاش لحظه های ناب زندگی در قاب لحظه ها شاید در شعری که درباره بهار گفته است، هیچ نامی از بهار نمی برد اما تمام لحظات بودن و بهار را تصویر می کند:

مانده تا برف زمین آب شود.

مانده تا بسته شود این همه نیلوفر رسانه تکنولوژی یوکسیت چتر.

ناتمام است درخت.

زیر برف است تمنای شنا کردن کاغذ در باد

و فروغ تر چشم حشرات

و طلوع سر غوک از افق درک حیات.

مانده تا سینی ما پر شود از صحبت سمبوسه و عید.

در هوایی که نه افزایش یک ساقه طنینی دارد

و نه آواز پری می رسد از روزن منظومه برف

تشنه زمزمه ام.

مانده تا مرغ سرچینه هذیانی اسفند صدا بردارد.

پس چه باید بکنم

من که در لخت ترین موسم بی چهچه سال

تشنه زمزمه ام؟

بهتر آن است که برخیزیم

رنگ را بردارم

روی تنهایی خود نقشه مرغی بکشم

اگرچه شاعران بزرگی همچون فردوسی، منوچهری، ناصر خسرو و… در وصف بهار بسیار گفته اند؛ اما در این مجال به همین اندک اکتفا کردم.

5757