74 سال پیش نفت به ملت رسید

74 سال پیش محمد مصدق، شیر نفت را روی استعمارگران بیگانه بست تا سنگ بنای نفت ملی را در کشور بر زمین بگذارد و نقطه عطفی در تاریخ صنعت نفت جهان باشد. از آن زمان علی رغم پیچ و خم های بسیار اما نفت به ملت رسیده است.

به گزارش یوکسیت، “ملی شدن صنعت نفت”، چهار واژه ای که وقتی کنار یکدیگر قرار می گیرند ناخودآگاه سرفرازی را در رگ هایمان تزریق می کند، ملی شدن صنعت نفت ایران در 29 اسفند سال 1329، نقطه عطفی مهم در تاریخ سیاسی، اقتصادی و مبارزات مردم برای نجات سرمایه های ملی این مرز و بوم از دست بیگانگان به شمار رفته و در طول هفتاد و چهار سال گذشته منشا اتفاق ها و حوادث گوناگونی در این صنعت شده است.

42 سال بعد از فوران نخستین چاه نفت در ایران، این صنعت در کشور ملی شد. ایام بین پیدایش نفت تا ملی شدن صنعت نفت در ایران صفحاتی از تاریخ کشور را تشکیل داده اند که زیر بار حادثه تا شده اند تا ما بتوانیم با افتخار از ملی شدن بگوییم. اکنون با گذشت بیش از یک قرن از پیدایش نفت و بیش از نیم قرن از ملی شدن آن، حتی خواندن سرفصل مهم ترین اتفاقات هم  می تواند خواننده را در تاریخ این پیر صد ساله حل کند.

نهضت ملی شدن نفت در دوره ای شکل گرفت که ایران بزرگترین تولیدکننده نفت خاورمیانه بود و حرکت مصدق در آن دوره برای کوتاه کردن دست استعمار از منابع و سرمایه های بیشمار ایران، حرکتی ملی گرایانه در جهت حفظ منابع و منافع کشور بود که با همراهی تعدادی از فرهیختگان و علمای آن زمان از جمله آیت الله کاشانی، با پشتوانه های مذهبی شکل گرفت. در دوره ای که سرمایه های کشور مانند رودی به سمت کشورهای بیگانه و استعمارگران سرازیر می شد، مصدق با همراهی جریان مذهبی تفکر اقتصاد غیر وابسته را در کشور به مرحله اجرا درآورد و به نوعی جریان های فکری را به سمت و سوی استقلال نفت هدایت کرد.

اکنون بیش از 74 سال از اولین روزی که نفت ملی شد می گذرد و سیاستمداران و بزرگان کشور با بهره گیری از این تفکر و حرکت ملی در عرصه های مختلف سیاسی، داخلی و بین المللی حضور پیدا می کنند و با استفاده از این تفکرات استقلال طلبانه و ملی گرایانه توانسته اند بندهای وابستگی به بیگانگان را از پای کشور ببُرند و رهاتر از همیشه به سوی استقلال در همه زمینه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و … گام بردارند.

اما ماجرا از کجا شروع شد؟

نخستین اتفاق نفتی ثبت شده در تاریخ امضای امتیازنامه ویلیام ناکس دارسی، سرمایه دار یهودی الاصل استرالیایی تبعه انگلیس در تهران در خردادماه سال  1280 بود. دارسی به موجب این امتیاز حق اکتشاف، استخراج، حمل و نقل، پالایش صدور نفت و گاز را در سراسر ممالک محصوره ایران به جز پنج ایالت شمالی به مدت 60 سال به طور انحصاری به دست آورد. بعد از آن در مردادماه همان سال طرح احداث خط لوله نفت در ایران به امضای تزار نیکولای دوم رسید.

حفاری در مسجد سلیمان که نشانه های طلای سیاه در پهنه آن دیده شده بود در سوم بهمن ماه سال  1286 مسجد سلیمان آغاز شد و حدود پنج ماه بعد، در پنجم خرداد ماه سال 1287، زمانی که اکتشاف گران از پیدایش نفت در ایران نا امید شده بودند، نخستین چاه نفت خاورمیانه در مسجد سلیمان در عمق 1180 پا فوران کرد و سرنوشت ایران با نفت گره خورد.

اندکی پس از فوران نخستین چاه نفت، شرکت نفت انگلیس و ایران تاسیس شد و تمام حقوق امتیازنامه دارسی به آن انتقال یافت و حدود یک سال بعد، یعنی سال 1288، نخستین اختلاف رسمی میان شرکت نفت انگلیس و ایران و دولت ایران پیش آمد. سالی که سرآغاز نخستین تجربه های  صنعت نفت ایران بود. در این سال ساخت پالایشگاه آبادان و یک سال بعد و در سال 1290، ساخت نخستین اسکله نفتی ایران آغاز شد.

در سال 1291، خط لوله نفت مسجد سلیمان به آبادان کشیده شد. خط لوله ای که در سال 1294 بر اثر خراب کاری قطع شد و نه تنها هزاران تن نفت به هدر رفت بلکه تولید نفت پنج ماه متوقف شد.

نخستین محموله نفت خام ایران  در اردیبهشت ماه 1291 صادر شد (میزان نفت صادراتی ایران در سال 1298 از یک میلیون تن تجاوز کرد) و یک سال بعد از آن، در 30 اردیبهشت ماه 1293، میان دولت انگلیس و شرکت نفت انگلیس و ایران توافقی حاصل شد که به موجب آن 51 درصد سهام شرکت به دولت انگلیس تعلق می گرفت. به همین دلیل یک سال بعد، انگلیس گروهی سرباز هندی را برای حفاظت تاسیسات نفتی به خوزستان آورد.

همکاری ایران و انگلیس در صنعت نفت ایران بی چالش نبود و دومین اختلاف رسمی میان شرکت نفت انگلیس و ایران و دولت ایران در سال 1294  پیش آمد. در نهایت در سال 1296 سرچالز گرینوی تجدید نظر در امتیازنامه دارسی را مطرح کرد.

کشف دومین میدان بزرگ نفتی ایران

دومین میدان بزرگ نفتی ایران در هفتگل خوزستان در سال 1306 به بهره برداری رسید و دو سال بعد از آن، در 8 خرداد 1307، جکس، مدیر شرکت نفت انگلیس و ایران، در دیدار و گفت و گو با رضا پهلوی طرح تاسیس شرکتی برای توزیع نفت در ایران را مطرح و رضا پهلوی با آن موافقت کرد. در تیرماه همان سال تیمورتاش طرح جایگزینی امتیازنامه دارسی با امتیازنامه جدید را با کدمن مطرح کرد.

پنج ماه بعد، در آبان 1307، رضا پهلوی در پیغامی به شرکت نفت انگلیس و ایران از امیتازنامه دارسی اظهار ناخشنودی کرد و خواهان تجدیدنظر در آن شد و در اسفند همان سال  مذاکرات کدمن و تیمورتاش برای تجدیدنظر در امتیازنامه دارسی آغاز شد و تا چهار فروردین 1308 ادامه یافت و پیش نویس قرارداد جدیدی تهیه شد. این پیش نویس در اردیبهشت 1308 در اختیار کمیسر نفت ایران قرار گرفت.

درخواست مطبوعات از رضا پهلوی برای لغو امتیازنامه دارسی

در نهایت 25 آبان ماه سال 1311 روزنامه ایران در سرمقاله خود از رضا پهلوی خواست امتیازنامه دارسی را لغو کند و 5 آذر 1311 امتیازنامه دارسی توسط رضا پهلوی لغو و 6 آذرماه وزارت دارایی اعلامیه لغو امتیازنامه دارسی را به مدیر شرکت نفت انگلیس و ایران ابلاغ کرد. الغای امتیازنامه دارسی 10 آذر 1311 به مجلس شورای ملی گزارش شد و مجلس به اتفاق آرا آن را تصویب کرد. دو روز بعد شرکت نفت انگلیس و ایران رسما به الغای امتیازنامه دارسی واکنش منفی نشان داد. 9 اردیبهشت 1312 قرارداد جایگزین امتیازنامه دارسی به امضا و 7 خرداد قرارداد جایگزین امتیازنامه دارسی به تصویب شورای ملی رسید.

افتتاح  پالایشگاه کرمانشاه در سال 1314، تصویب قرارداد تاسیس خط لوله تا خلیج فارس میان شرکت نفت آمریکا_ایران و شرکتی آمریکایی به نام شرکت لوله نفت ایران در سال 1315 و تجاوز تولید نفت خام از 10 میلیون تن در سال 1316 مهم ترین اتفاقات صنعت نفت در سه سال مذکور بود.

تصویب قانون ممنوعیت واگذاری امتیاز نفت به خارجیان

7 آذر 1323 مصدق طرحی دو فوریتی در مورد ممنوعیت واگذاری امتیاز نفت به خارجیان در مجلس ارایه کرد و به صورت قانون درامد. یک سال بعد از آن تولید نفت خام ایران به نوزده میلیون تن رسید و در سال 1329 از 31 میلیون و 700 هزار بشکه تجاور کرد.

15 فرورین 1325 موافقت نامه معروف به قوام_سادچیک در مورد نفت شمال بین ایران و اتحاد شوروی امضا شد. این موافقت نامه در 29 یوکسیت 1326 از طرف مجلس باطل اعلام شد. واگذاری امتیاز نفت به خارجیان ممنوع و دولت مکلف به استیفای حقوق ایران از نفت جنوب شد. 14 اسفند 1325 سید حسن تقی زاده درنامه ایی به قوام السلطنه، نخست وزیر، خواستار تجدید نظر در میزان حق الامتیاز ایران از نفت جنوب شد.

طرح پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت برای نخستین بار

پیشنهاد ملی شدن نفت برای نخستین بار توسط عباس اسکندری در 30 مرداد سال 1327 در مجلس مطرح شد و در 18 اسفند همان سال محمد ساعد، نخست وزیر، شخصا وارد مذاکرات نفت شد و خواستار قبول اصل پنجاه_پنجاه از طرف شرکت نفت انگلیس و ایران شد.

28 تیر 1328 لایحه نفت یا قرارداد گس_گلشاییان به مجلس تقدیم و در مجلس تصویب شد و در 30  خرداد 1329 به درخواست علی منصور، نخست وزیر، کمیسیون مخصوصی برای رسیدگی به کار نفت تشکیل و لایحه نفت به این کمیسیون ارجاع شد. 27 شهریور همان سال کمیسیون نفت به سیاست مبهم رزم آرا در خصوص نفت اعتراض کرد و خواستار در اختیار قرار گرفتن پرونده و سوابق مذاکرات نفت شد و هفت ماه بعد از آن کمیسیون نفت با لایحه نفت مخالفت کرد و قراردادالحاقی را برای استیفای حقوق ایران کافی ندانست.

4 آذر 1329 پیشنهاد ملی کردن نفت برای نخستین بار در خانه نریمان توسط نمایندگان جبهه ملی به تصویب رسید و در 8 آذر 1329 مصدق، حایری زاده، صالح، مکی و شایگان پیشنهادی به کمیسیون نفت در مورد ملی شدن نفت در تمام نقاط ایران دادند. همان سال رزم آرا لایحه نفت را از مجلس پس گرفت و حدود دو هفته بعد گزارش کمیسیون نفت در مخالفت با لایحه گس_گلشاییان در مجلس تایید شد.

مخالفت انگلستان با ملی شدن صنعت نفت

4 اسفند 1329 سفیر بریتانیا در ملاقات با رزم آرا اعلام کرد انگلستان با هرگونه طرحی که متضمن ملی شدن صنعت نفت باشد مخالف است و آمادگی شرکت برای مذاکره درباره برقراری تصنیف عواید را مطرح کرد و در 12 اسفند مصدق در نامه ایی به رزم آرا نوشت:ملت ایران مطمین است که در همان سال اول ملی شدن صنعت نفت بیش از این ها بفروشد و عواید کسب کند.

17 اسفند 1329 مصدق پیشنهاد ملی شدن نفت را در کمیسیون صنعت مخصوص نفت به رای گذاشت و به اتفاق آرا و 24 اسفند گزارش کمیسیون نفت مبنی بر ملی شدن صنعت نفت به اتفاق آرا در مجلس شورای ملی تصویب شد. 10 روز بعد از آن  دین اچسن، وزیر امور خارجه امور خارجه امریکا، در تلگرافی به سفیر آن کشور در تهران از عدم مخالفت آمریکا با ملی کردن نفت در ایران به منظور جلوگیری از افتادن این کشور در دامان شوروی خبر داد.

صنعت نفت در ایران ملی شد

در نهایت در 29 اسفند 1329 گزارش کمیسیون نفت در سنا به تصویب رسید و صنعت نفت در ایران ملی شد. در پنجم اردیبهشت ماه سال 1330  طرح 9 ماده ایی مصدق برای اجرای اصل ملی شدن نفت در کمیسیون نفت به تصویب رسید. این قانون در 9 اردیبهشت در سراسر کشور به تصویب مجلس رسید. پنج روز بعد از آن نیز، در تاریخ دهم اردیبهشت ماه  قانون اجرای اصل ملی شدن صنعت نفت به توشیح رضا پهلوی رسید.

بی شک نهضت ملی شدن صنعت نفت برگ زرینی از تاریخ کشورمان در مبارزه با استبداد داخلی آن زمان و استعمار خارجی و رهایی بخش سایه شوم دخالت بیگانگان در سرنوشت کشور بوده که تا ابد بر آسمان استقلال و سربلندی این مرز و بوم خواهد بخشید.

سالهاست نفت ایران ملی شده و امروز تمام عملیات در بحث اکتشاف، استخراج، مدیریت و بهره برداری از منابع نفتی در دست ایران است و هر روز شاهد قطور شدن کتاب توانمندی متخصصان ایرانی در حوزه صنعت نفت هستیم چه بسا که اگر اینطور نبود تحریم ظالمانه کمر ایران را خم می کرد، اما توانمندی بی نظیر ایرانی ها راست قامتی و افتخار را به جامعه جهانی نشان داد.

پایان خبر یوکسیت