تروما؛ زخم پنهان – یوکسیت

همه زخم ها قابل دیدن نیستند. حتی اگر درد ناشی از زخم نفس گیر باشد، حتی اگر لحظه به لحظه زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد، حتی اگر رنج ناشی از آن به نظر بی پایان برسد، دیدن آن برای دیگران ساده نیست. آن کس که از درد فریاد می زند می گوید که زخمی دارد، زخم اما شاید پنهان باشد، زخمی بر روانی رنجور. 

به گزارش یوکسیت، شفا آنلاین نوشت: واژه تروما در زبان فارسی به زخم روان ترجمه شده است. زخمی که در اثر یک تجربه ناخوشایند یا مشاهده حادثه ای در روان ما ایجاد می شود و برای مدت طولانی تمام زوایای زندگی ما را تحت تاثیر قرار می دهد. زخمی که برای اطرافیان قابل دیدن نیست. تجارب آسیب زا احساس امنیت فرد را در جهان تضعیف می کند و این حس را ایجاد می کند که هر لحظه ممکن است فاجعه رخ دهد. ازدست دادن والدین در دوران کودکی، تصادف، خشونت فیزیکی، تجاوز جنسی، تجارب جنگی، زلزله، ازدست دادن غیرمنتظره یکی از عزیزان و هرگونه اختلال ناگهانی و خشونت آمیز رویدادهایی هستند که می توانند منجر به تروما شوند. کسی که تروما را تجربه کرده، معمولا بارها و بارها این تجربه را در ذهن خود تکرار می کند و پیوسته به آنچه اتفاق افتاده فکر می کند. این تجربه منجر به تغییراتی در عملکرد مغز می شود که با حساسیت بیش از حد به تهدیدها مشخص می شود. تعریف تروما در طول سال های اخیر البته تغییر کرده است. پیش از این تروما را فاجعه ای بزرگ تعریف می کردند اما در تعریف جدید آن تروما می تواند ناشی از هر حادثه ناخوشایندی باشد که فرد تجربه می کند و تشخیص آن تنها وابسته به واکنش و ادراک فرد است.

دکتر امیرحسین جلالی، روان پزشک، تروما را چنین تعریف می کند: «تروما به معنای یک سانحه یا حادثه است که فرد با آن مواجه می شود. مواجهه ما با رویدادها یا مسایل مختلف می تواند در ما واکنش هایی تولید کند. ما همیشه با عوامل استرس آور آشنا هستیم. عوامل استرس آور مانند وقتی که یک خبر بد به ما می رسد یا منتظر نتیجه یک ارزشیابی یا آزمون هستیم، یا فرضا می خواهیم نتیجه یک قرعه کشی را ببینیم یا مثلا از یکی از نزدیکانمان خبر نداریم. در چنین شرایطی دچار استرس می شویم و واکنش های فیزیولوژیک در بدنمان و واکنش های روان شناختی در ذهنمان را تجربه می کنیم. مثلا افسردگی پیدا کنیم، اضطراب پیدا کنیم. وقتی آن مسیله پس از فرضا یک یا دو روز یا یک یا دو هفته از بین رفت، یا به آن موضوع خو می کنیم یا مشکل استرس زا و تنش زا از بین می رود.

اما وقتی به یک موقعیت، موقعیت تروماتیک یا باعث ایجاد تروما، می گوییم، زمانی است که سانحه ای یا حادثه ای یا اتفاقی رخ دهد که یا فرد در آن درگیر است یا شاهد آن است و واکنش فرد به آن موقعیت توام با احساس واهمه شدید، وحشت و حالت درماندگی است. هیچ حادثه مشخصی را هم نمی شود نام برد. مهم واکنش و ادراک فردی است که یا خودش آن را تجربه می کند یا شاهدش است. مثلا فردی دچار تعرض می شود. کیفش را در خیابان می زنند یا شاهد یک تصادف است. کیفش را نزدند، خودش تصادف نکرده، ولی می بیند که دو اتومبیل به هم می خورند و له می شوند، اینجا درواقع شاهد است. این شاهدبودن در او همان واکنش ها را تولید می کند، این می شود تروما.

اخیرا در تعریف پارادایم تروما تغییری اتفاق افتاده است. پیش از این، تروما واقعه ای فراتر از وقایع روزمره بود ولی بعدها این تعریف دچار تجدیدنظر شد. درواقع واکنش و ادراک فرد تعریف کننده است که چه چیزی تروماست و چه چیزی تروما نیست».

پس از 11 سپتامبر در ایالات متحده به واسطه گستردگی تعداد افرادی که درگیر یک حادثه تروماتیک جمعی شده بودند، تحقیقات روی تروما، اختلال اضطراب پس از حادثه (PTSD) و تاثیر آن بر کارکرد مغز گسترش پیدا کرد. تجربه تروما در کودکی بر رشد مغز تاثیر دارد و تغییراتی را در آن ایجاد می کند. به گفته امیرحسین جلالی «ما امروز می دانیم که مغز در حال تغییر است. این برخلاف تصور پیشین است که مغز در یک سنی دیگر تکاملش کامل می شود و بهبود پیدا نمی کند. نکته دوم این است که اگر مثلا فردی در دوره کودکی تحت تاثیر تروماهای مکرر مثل نادیده گرفته شدن از طرف والدین، تنبیه فیزیکی، روبه رو شدن با تبعیض یا چیزهایی از این دست یا تعرض جنسی پی درپی و مکرر باشد، عموما اتفاقی که می افتد این است که تغییرات مغزی در شکل تغییر در بیان ژن های مشخصی است که این ژن ها وقتی بیان می شوند فاکتورهای نوروتروپیک یا فاکتورهایی که در کار ساخت یا توسعه سلول های عصبی هستند ترشح نمی شوند یا ترشح آنها کاهش پیدا می کند. نتیجه اش این است که مغز تکامل کافی پیدا نخواهد کرد. یا به معنای دیگر یک سری واکنش های فیزیولوژیک، واکنش های زیست شناختی وابسته به استرس در بدن به صورت مداوم به علت این تجمع و زیادبودن یا تکرار حادثه تروماتیک رخ می دهد. یعنی مثلا سطح کورتیزول خون که هورمونی است (ماده ای است) که کارکردهای مختلفی دارد و از جمله در شرایط استرس آزاد می شود، همواره در یک سطح بالاتر از حد نرمال می رسد. نتیجه چنین اتفاقی این می شود که در حقیقت فردی که در چنین وضعیتی قرار می گیرد، همواره در خطر آسیب عروق مختلف و آسیب مغزی است؛ چون این سطح سطحی است که برای فعالیت مغز مناسب نیست و می تواند روی تکامل مغز اثر منفی بگذارد».

هرچند تجربه تروما در بزرگسالی تاثیر کمتری بر رشد مغز دارد اما بازهم تغییراتی را ایجاد می کند. به گفته جلالی تروما قطعا در بزرگسالی هم می تواند روی مغز تاثیر بگذارد ولی در دوران کودکی اهمیتش بیشتر است، چون مغز و دستگاه ادراکی ما درحال تکامل است.

«کاری که تروما با مغز می کند این است که کارکردهای مغزی را به نوعی هایجک می کند. مثل هواپیماربایی که در آن هواپیمارباها کنترل هواپیما را بر عهده می گیرند تروما هم در واقع کنترل مغز را بر عهده می گیرد. بنابراین تروما شکلی از واکنش های فیزیولوژیک روان شناختی و نوع خاصی از نگاه را تولید می کند؛ اما به مغز دیکته می کند که در همه موقعیت ها به نوعی از این نگاه استفاده کند. اگر بخواهم روشن تر بگویم برای مثال؛ زنی که از طرف مردها مورد تعرض قرار گرفته است، دیگر این را محدود نمی داند به آن مرد. همه مردها می توانند مورد اعتماد نباشند. در نتیجه فرد ممکن است اعتماد نکند. اگر وارد رابطه بشود همواره تنش دارد یا اینکه اصلا وارد رابطه با مردها نمی شود. چه رابطه مالی، چه رابطه دوستانه یا حتی رابطه نزدیک تر و ازدواج. و این نتیجه این است که کارکردهای مغزی کاملا زیر سایه تروما می آیند».

حوادث مختلفی امکان ایجاد تروما را دارند. حوادثی مانند درگیرشدن در تصادف اتومبیل، تجربه تجاوز یا آزار جنسی، آزار و اذیت ناشی از نژادپرستی، تبعیض جنسیتی و سایر انواع سوء استفاده با هدف قراردادن هویت فرد. ربوده شدن، گروگان گرفته شدن یا هر رویدادی که در آن ترس ازدست دادن جان وجود داشته باشد. تجربه خشونت، از جمله نبرد نظامی، حمله تروریستی، یا هر گونه حمله خشونت آمیز. دیدن زخمی شدن یا کشته شدن افراد دیگر، از جمله در حین کار که گاهی اوقات ترومای ثانویه نامیده می شود.

انجام کاری که در آن مکررا چیزهای ناراحت کننده را می بینید یا می شنوید، مانند کار در اورژانس یا نیروهای مسلح. زنده ماندن از یک بلای طبیعی مانند سیل، زلزله یا بیماری های همه گیر مانند ویروس کرونا، زایمان آسیب زا به عنوان یک مادر، یا به عنوان شریکی که شاهد زایمان آسیب زاست. ازدست دادن یکی از نزدیکان در شرایط ناراحت کننده. تجربه بستری و درمان در بخش سلامت روان یا مواجهه با وضعیتی که زندگی فرد را تهدید می کند، تجربه بازداشت یا زندان.

واکنش به تجربه های تروماتیک اما در افراد متفاوت است و به عوامل متعددی بستگی دارد. به گفته امیرحسین جلالی، واکنش افراد وابسته به تاریخچه قبلی، به ژنتیک و به ظرفیت هایی که پیش تر در کاراکتر و شخصیت خود تشکیل داده اند، به موقعیت های تروماتیک متفاوت است.

این روان پزشک می گوید: «در قدیم می گفتند که مثلا طرف استوار است، مقاوم است، محکم است یا مثلا طرف شکننده است و خیلی توانایی مقاومت ندارد. این از دیدگاه علمی ترکیبی از ویژگی های شخصیتی و کاراکتری، ژنتیک، تجربه های قبلی، احتمال وجود علایم خفیف اختلال اضطراب پس از حادثه (PTSD) از مواجهه قبلی با تروماهای دیگر است و همه اینها می تواند به نوعی فرد را مستعد کند تا احتمالا به PTSD دچار شود. برای مثال، بازداشت و زندان بی تردید می تواند مسایل جدی ایجاد بکند. درواقع موقعیت هایی که پیش بینی پذیر نیستند و ما خیلی با آنها مانوس و مالوف نیستیم، می توانند اتفاقا خیلی بیشتر باعث شوند که ما از مواجهه با آنها دچار وحشت و احتمالا PTSD شویم.

با وجود عوامل گسترده ای که می تواند باعث به وجود آمدن تروما در فرد شوند، هر حادثه یا اتفاق تلخ یا خشونت باری لزوما منجر به تروما نمی شود. به گفته جلالی اعداد متفاوتی برای ابتلا به تروما و PTSD ذکر شده است. برای مثال، بر اساس یک تحقیق، در میان زنانی که آزار جنسی را تجربه کرده بودند، بین 70 تا 80 درصد و در بعضی دیگر از سوانح یا حوادث بین 20 تا 25 درصد یا تعداد کمتری دچار PTSD شدند.

به گفته دکتر امیرحسین جلالی، «درواقع هر نوع حادثه ناخوشایندی تروما نیست و هر نوع ترومایی منجر به PTSD نمی شود. به عبارتی، اختلال استرس پس از سانحه در همه مواردی که تروما می بینند، به عنوان یک اختلال معمولا ماندگارتر و نیازمند درمان های جدی تر قرار نیست در همه افراد رخ بدهد. ممکن است یک اختلال استرس حاد پیش بیاید که معمولا زیر یک ماه بیشتر طول نمی کشد، اگر طولانی تر بشود اختلال استرس پس از سانحه نامیده می شود. این نکته مهمی است که هم باید مراقب باشیم تروما را کوچک نشمریم و هم از این مسیله که هر حادثه ناخوشایندی را تروما بدانیم و هرکسی را که تروماتایز شده در حکم یک قربانی که هیچ بازگشتی برایش وجود ندارد ببینیم، اجتناب کنیم».

تروما یا اختلال اضطراب پس از سانحه قابل درمان است ، اما روند درمان تنها وابسته به توانایی خود فرد نیست، بلکه رفتار و واکنش اطرافیان با فرد آسیب دیده نیز بر آن تاثیر زیادی دارد. نگاه جامعه به کسی که تروما یا اختلال شدیدتر اضطراب پس از حادثه را تجربه می کند، می تواند دوره درمان را ساده تر و کوتاه تر کند. درواقع در کنار دوره های درمان پزشکی، دارویی و کمک گرفتن از روان درمانگر، نحوه مواجهه اطرافیان با تروما فردی که به PTSD دچار شده نیز تجربه بهبود و درمان را کاملا متفاوت می کند.

به گفته جلالی، «تروما می تواند بهبود پیدا کند یا بهتر از بهبود این است که بگوییم پردازش شود. تروما می تواند پردازش شود، اگر ما یک کارهایی بکنیم. کارهای دارویی و اینها که بماند، کسی که تروما دیده باید زودتر از جایش بلند شود. یعنی برگشتن به روتین و ایفای نقش روزمره در زندگی، حتی به قیمت اینکه فرد علایمی داشته باشد و آزاری ببیند. البته نه در این حد که رنج شکنجه واری داشته باشد.

ما به جای اینکه ترحم کنیم، سرزنش کنیم و از قربانی یک موجود ضعیف و فوق العاده شکننده درست کنیم، به فرد نشان بدهیم که می تواند و باید بلند شود و البته ما کنارش هستیم؛ یعنی حمایت و پرهیز از سرزنش و پرهیز از ضعیف نشان دادن فرد آسیب دیده».

در کنار ترومای فردی، تعریف نوع دیگری نیز از تروما وجود دارد به نام ترومای جمعی و ترومای تاریخی.

ترومای جمعی رخداد ناخوشایندی است که گروهی از مردم در واکنش به یک آسیب مشترک تجربه می کنند. درواقع هر رویداد نامطلوبی که گروه بزرگی از مردم تجربه می کنند، شاهد آن هستند یا بر آنها تاثیر می گذارد، می تواند باعث آسیب جمعی شود. چنین تجربیاتی اغلب می تواند بر وقایع سیاسی، احساسات ملی و حتی تصمیمات شخصی مانند بچه دارشدن یا بچه نداشتن تاثیر بگذارد.

وقایعی که در طول تاریخ رخ می دهد، اما نه محدود به رویدادهای آسیب زا، توسط گروه های اجتماعی پردازش شده و در هویت جمعی آنها ساخته شده است. این رویدادها حتی مدت ها پس از رفع آسیب واقعی نیز در حافظه جمعی یک گروه زنده می مانند و بر تصمیماتی که افراد می گیرند، ارزش هایی که دارند و نحوه زندگی آنها تاثیر می گذارند. خبر خوب اما این است که چالش ها، فرصتی برای رشد و تغییر هستند. همان طور که می توانیم ناملایمات را در سطح فردی بازنگری کنیم، جوامعی که سازگاری و انعطاف پذیری را نشان می دهند، می توانند در مواجهه با شرایط سخت و دشوار رشد کنند.

پایان خبر یوکسیت