از آب قنات های شهر دزفول و قمش دزفول چه استفاده ای می شده است؟

آب قنات های شهر دزفول، یا همان قمش های دزفول، نقش حیاتی در زندگی مردم این شهر باستانی داشته اند. این سازه های شگفت انگیز که از نبوغ مهندسی نیاکانمان سرچشمه می گرفتند، آب رودخانه دز را به قلب شهر می آوردند تا نیازهای مختلفی مثل آب شرب، کشاورزی، و حتی خنک نگه داشتن خانه ها را برطرف کنند. این کانال های زیرزمینی در روزگاران گذشته، به معنای واقعی کلمه، شریان حیاتی دزفول بودند.

دزفول، شهر آجر و رودخانه، همیشه با نام آب گره خورده است. در منطقه ای مثل خوزستان با آن تابستان های سوزان، دسترسی به آب شیرین و خنک، خودش یک موهبت بزرگ به حساب می آمد. تصورش را بکنید، در گذشته که خبری از لوله کشی و شیر آب نبود، چطور می شد آب مورد نیاز این همه آدم را تأمین کرد؟ اینجا بود که پای ابتکارات مهندسی به میان آمد؛ ابتکاراتی که شاید امروزه کمتر به چشممان بیاید، اما روزگاری چرخ زندگی یک شهر را می چرخاندند. قمش های دزفول دقیقاً یکی از همین شاهکارهای مهندسی هستند که آب رودخانه خروشان دز را به دل شهر می کشاندند.

قمش دزفول: تعریفی فراتر از یک قنات

شاید خیلی ها فکر کنند قمش همان قنات است، اما باید بگویم این دو تا با هم فرق های اساسی دارند. اگرچه هر دو کانال های زیرزمینی برای انتقال آب هستند، اما فلسفه و کارکردشان کمی متفاوت است که در دزفول، این تفاوت حسابی خودش را نشان می دهد.

قمش چیست؟ داستان آب رودخانه دز در دل زمین

قمش در دزفول به کانال های زیرزمینی دست کندی گفته می شود که کارشان هدایت آب رودخانه دز به داخل شهر بود. این کانال ها با یک شیب حساب شده و دقیق، آب رودخانه را از بالادست می گرفتند و به زیرِ خانه ها، محله ها و زمین های کشاورزی می رساندند. انگار یک شبکه آبرسانی طبیعی و هوشمند زیر شهر وجود داشت که هرگز از کار نمی افتاد.

تفاوت قمش با قنات های مرسوم: یک فرق اساسی

بگذارید خیلی خودمانی فرق قمش و قنات را برایتان بگویم:

• منبع آب: قنات ها معمولاً آب را از سفره های زیرزمینی و چشمه های دوردست تأمین می کنند و با حفر چاه و دهانه، آب را از عمق زمین به سطح می آورند. اما قمش های دزفول، منبع آبشان چیز دیگری بود: رودخانه دز! آب را از همین رودخانه پرآب می گرفتند و به زیر شهر می بردند.
• جهت حرکت آب: قنات آب را از زیرِ زمین به رویِ زمین می آورد. اما قمش، آب رودخانه (که روی سطح است) را از یک نقطه وارد کانال های زیرزمینی می کرد و به عمق زمین و زیر شهر می برد. یعنی انگار رودخانه دز یک شاخه مخفی هم داشت که زیر زمین دزفول می چرخید!
• ابعاد و ساختار: قمش ها معمولاً از قنات های عادی بزرگ تر و عریض تر بودند. این موضوع نشان می دهد که حجم آب قابل توجهی از رودخانه را منتقل می کردند و برای اهداف بزرگ تری ساخته شده بودند.

این تفاوت ها قمش دزفول را به یک سازه آبی منحصربه فرد تبدیل می کند که نشان از نبوغ مهندسی ایرانیان در گذشته دارد. در واقع این سیستم آبرسانی کاملاً با اقلیم و شرایط خاص دزفول طراحی شده بود.

قدمت قمش ها: میراث چند هزار ساله

قدمت قمش های دزفول تقریباً با قدمت خود شهر دزفول برابری می کند. این یعنی هزاران سال پیش، اجداد ما به فکر تأمین آب پایدار برای زندگی در این منطقه گرمسیری بودند. برخی شواهد و یافته ها، ساخت اولیه قمش ها را به دوران ساسانیان و حتی پیش از آن نسبت می دهند. همین قدمت، اهمیت و ارزش تاریخی این سازه ها را دوچندان می کند.

معماری دسترسی: سربطاق ها، ورودی های مخفی به دنیای آب

خب، وقتی آب زیر زمین جاری است، مردم چطور به آن دسترسی پیدا می کردند؟ اینجا بود که سازه ای به نام سربطاق وارد میدان می شد. سربطاق ها چیزی شبیه به حوض انبارها یا پایاب ها بودند؛ ورودی های پلکانی با شیب حدود ۴۵ درجه که از سطح زمین شروع می شدند و با پایین رفتن از پله ها، شما را به کانال اصلی قمش و آب زلالش می رساندند. انگار هر محله و هر خانه، یک مسیر مخفی برای دسترسی به آب خنک داشت. این سربطاق ها نه تنها راه دسترسی به آب بودند، بلکه فضایی خنک و دلپذیر برای فرار از گرمای تابستان هم محسوب می شدند، که در ادامه بیشتر در موردش حرف می زنیم.

قمش های دزفول به معنای واقعی کلمه، نبض حیاتی شهر در گذشته بودند. بدون آن ها، زندگی در این منطقه گرمسیری غیرممکن به نظر می رسید.

کاربردهای حیاتی آب قمش در زندگی مردم دزفول

آب قمش ها فقط برای رفع تشنگی نبود؛ این آب، شریان حیاتی شهر بود و کاربردهای گسترده ای در ابعاد مختلف زندگی مردم دزفول داشت. از تأمین آب شرب گرفته تا آبیاری زمین های کشاورزی و حتی پناهگاه شدن در روزهای سخت جنگ، قمش ها همیشه در کنار مردم بودند.

تأمین آب شرب و مصارف خانگی: رگ حیاتی شهر

شاید مهم ترین و اصلی ترین کاربرد قمش ها، تأمین آب شرب و مصارف روزمره خانگی بود. در گذشته که نه لوله کشی آب وجود داشت و نه خبری از آب معدنی بود، دسترسی به آب گوارا و خنک، بزرگ ترین دغدغه مردم بود. قمش ها آب رودخانه دز را مستقیماً به نقاط مختلف مرکز شهر و حتی خانه های اعیانی می رساندند. با وجود سربطاق ها، مردم می توانستند به راحتی از این آب زلال و جاری استفاده کنند. این سیستم آبرسانی، به ویژه در تابستان های سوزان دزفول که دما به اوج خود می رسید، نقشی حیاتی در زندگی روزمره و بقای مردم ایفا می کرد.

آبیاری زمین های کشاورزی و رونق اقتصاد شهر

دزفول همیشه به خاطر زمین های حاصلخیزش معروف بوده. خب، حاصلخیزی زمین بدون آب کافی معنا ندارد. قمش ها اینجا هم به کمک می آمدند و نقش کلیدی در آبیاری وسعت زیادی از اراضی کشاورزی اطراف شهر داشتند. مثلاً، همانطور که بعداً بیشتر توضیح می دهیم، قمش مومنان به تنهایی آب مورد نیاز حدود ۱۲۰۰ هکتار از زمین های کشاورزی منطقه را تأمین می کرد. این یعنی قمش ها مستقیماً بر اقتصاد منطقه و خودکفایی غذایی مردم دزفول تأثیر می گذاشتند. رونق کشاورزی در دزفول تا حد زیادی مدیون همین سیستم های آبرسانی زیرزمینی بود.

استفاده از فضاهای قمش و سربطاق به عنوان سرداب

فکرش را بکنید، تابستان های دزفول چقدر گرم است! خب، مردم قدیم چطور با این گرما کنار می آمدند؟ یکی از راه حل های هوشمندانه، استفاده از فضاهای زیرزمینی قمش ها و سربطاق ها به عنوان سرداب بود. این فضاها به خاطر عمقشان و جریان آب، همیشه دمای مطبوع و خنکی داشتند. مردم گاهی در کنار سربطاق ها اتاق ها و فضاهایی تعبیه می کردند تا در اوج گرما به آنجا پناه ببرند و ساعتی را در خنکای دلپذیر زمین سپری کنند. این سرداب ها نه تنها جایی برای استراحت و فرار از گرما بودند، بلکه بخش مهمی از زندگی اجتماعی مردم را تشکیل می دادند.

پناهگاه و امدادرسانی در دوران جنگ تحمیلی: ایثار در دل زمین

شاید باور نکنید، اما قمش ها در یکی از سخت ترین دوران تاریخ معاصر دزفول، یعنی دوران جنگ تحمیلی، نقشی غیرمنتظره و البته ایثارگرانه ایفا کردند. دزفول در دوران جنگ، هدف موشک باران های شدید دشمن بعثی بود. در آن روزهای پرخطر، کانال های قمش ها به پناهگاه هایی امن برای مردم بی گناه تبدیل شدند. مردم از ترس موشک ها به داخل این کانال های زیرزمینی پناه می بردند. حتی از این کانال ها برای امدادرسانی به مصدومان و کمک رسانی در شرایط بحرانی هم استفاده می شد. این کاربرد، وجه دیگری از اهمیت این سازه های باستانی را نشان می دهد که چطور در روزهای سخت هم به کمک مردم آمدند.

قمش مومنان (چوقابافان): نمونه ای شاخص از هنر مهندسی دزفول

از بین قمش های متعدد دزفول، قمش مومنان یا همان قمش چوقابافان، یکی از معروف ترین و البته بازسازی شده ترین آنهاست که امروزه به یک جاذبه تاریخی و فرهنگی مهم تبدیل شده است. بازدید از این قمش، سفری است به دل تاریخ و نبوغ اجدادمان.

قمش مومنان کجاست؟

برای دیدن قمش مومنان، باید به خیابان طالقانی دزفول، پشت بقعه سید محمود و جنب مسجد شیدانه امام رضا (ع) بروید. یک درب چوبی سنتی هست که ورودی سربطاق چوقابافان است. همین که وارد این در شوید و پله ها را پایین بروید، وارد دنیای زیرزمینی قمش می شوید.

وجه تسمیه: چرا قمش مومنان یا چوقابافان؟

درباره نام گذاری این قمش چند روایت وجود دارد:

• بعضی ها می گویند نام این قمش به خاطر متولی وقت مسجد کنار آن، یعنی صادق قلی چوقابافان بوده است.
• روایت دیگر این است که به دلیل وجود کارگاه های بافت چوقا (نوعی لباس پشمی محلی) در اطراف این قمش، به آن قمش چوقابافان گفته اند.

هر دو روایت نشان دهنده ارتباط عمیق قمش با زندگی مردم محله و پیشه های سنتی آن دوران است.

مشخصات و ابعاد: یک شاهکار زیرزمینی

تصور کنید زیر پایتان کانالی به طول ۸۱۰۰ متر (بیش از ۸ کیلومتر) و عمقی بیش از ۵۰ متر وجود داشته باشد! قمش مومنان یکی از همین شاهکارهای مهندسی است. البته امروزه حدود ۴۰۰ متر از آن بازسازی و قابل بازدید است، اما همین بخش هم عظمت این سازه را به خوبی نشان می دهد. فکر کنید در گذشته چه تلاش عظیمی برای حفر این همه کانال زیر زمین صورت گرفته است.

فرآیند احیا و بازسازی: همت بلند دزفولی ها

متاسفانه بسیاری از قمش های دزفول با گذشت زمان و توسعه شهری مسدود یا تخریب شدند. قمش مومنان هم از این قاعده مستثنا نبود. در دوران جنگ تحمیلی، بر اثر موشک باران و تخریب مسجد مجاور، خاک و آوار زیادی به داخل قمش ریخت و سال ها زیر خاک پنهان ماند. اما به همت و علاقه یکی از اهالی همین محله، آقای سعید قلیان و دیگر علاقه مندان، کار احیا و مرمت این اثر تاریخی از سال ۱۳۹۶ شروع شد و دوباره نور به این تونل های باستانی بازگشت. این تلاش ها واقعاً جای تقدیر دارد، چون میراثی ارزشمند را به نسل امروز برگرداندند.

تجربه بازدید: سفری به اعماق تاریخ

وقتی وارد سربطاق قمش مومنان می شوید و از ۷۴ پله پایین می روید، حس عجیبی به شما دست می دهد. بوی آجر، خاک و رطوبت که در هوا پیچیده، شما را به گذشته های دور می برد. هوای خنک داخل قمش، به خصوص در تابستان، حسابی روح آدم را تازه می کند. در مسیر، مجسمه هایی از زنان و مردانی با کوزه و سفال می بینید که خاطرات گذشته، زمانی که مردم برای آب به اینجا می آمدند، را زنده می کند. اشیای قدیمی مثل کاسه و بشقاب هم که مردم اهدا کرده اند، جذابیت این فضا را بیشتر می کند. این یک تجربه منحصر به فرد است که هر کسی باید آن را امتحان کند.

وضعیت فعلی قمش های دزفول و اهمیت حفظ میراث

متاسفانه، از حدود ۱۴ قمشی که در گذشته در دزفول وجود داشته، بخش زیادی از آنها به دلیل توسعه شهری، ساخت و سازهای جدید و البته روی کار آمدن سیستم های نوین آبرسانی (همان لوله کشی خودمان) تخریب یا مسدود شده اند. این سرنوشت، تلخ اما واقعیت است. قمش هایی که روزگاری شریان حیاتی شهر بودند، حالا در سایه پیشرفت های مدرن، کم کم از یاد می روند و زیر خاک و آسفالت دفن می شوند.

اما نباید فراموش کنیم که قمش ها فقط کانال آب نبودند؛ آنها بخشی جدایی ناپذیر از هویت تاریخی، فرهنگی و مهندسی دزفول هستند. حفظ، مرمت و معرفی قمش های باقی مانده، نه تنها وظیفه ما در قبال میراث گذشتگان است، بلکه می تواند دزفول را به عنوان یک شهر باستانی با ویژگی های منحصر به فرد، به گردشگران داخلی و خارجی معرفی کند. قمش ها گواهی بر هوش و ذکاوت نیاکان ما هستند که چطور با کمترین امکانات، بزرگ ترین مشکلات را حل می کردند.

مسئولان و مردم دزفول باید دست به دست هم بدهند تا این گنجینه های زیرزمینی را حفظ کنند. تصور کنید در سال های آینده، توریست ها و پژوهشگران از سراسر دنیا به دزفول بیایند تا این شاهکارهای مهندسی آب را از نزدیک ببینند. این یعنی رونق گردشگری، ایجاد اشتغال و حفظ هویت شهر. شاید حتی بتوان با مرمت و اتصال برخی از این قمش ها، بخش هایی از آنها را دوباره به چرخه حیات بازگرداند، البته با در نظر گرفتن مسائل ایمنی و بهداشتی.

نتیجه گیری: میراث ماندگار آب در شهر آجر

به انتهای سفرمان در دل زمین و تاریخ دزفول رسیدیم. دیدیم که آب قنات های شهر دزفول، یا همان قمش های بی نظیر، چه استفاده های متنوع و بی بدیلی در گذشته داشته اند. از سیراب کردن تشنه ها و آبرسانی به خانه ها گرفته، تا رونق بخشیدن به کشاورزی و حتی پناهگاهی امن در روزهای سخت جنگ، قمش ها همیشه رفیق و یار مردم دزفول بوده اند.

این سازه های شگفت انگیز، نمادی از نبوغ، هوش و سخت کوشی مهندسی گذشتگان ما هستند که با درک عمیق از طبیعت و سازگاری با محیط، راهکارهایی پایدار برای زندگی خلق می کردند. این داستان، فقط داستان آب و کانال نیست؛ داستان تلاش، خلاقیت و همزیستی انسان با طبیعت در طول قرن هاست.

حالا که با اهمیت و کاربردهای این میراث گرانبها آشنا شدیم، بیایید برای پاسداشت و معرفی آن بیشتر تلاش کنیم. اگر گذرتان به دزفول افتاد، حتماً سری به قمش مومنان بزنید و با قدم زدن در آن، حس و حال گذشته های دور را تجربه کنید. سفر به اعماق زمین و دیدن این شاهکار مهندسی، نه تنها برایتان خاطره انگیز خواهد بود، بلکه درس بزرگی از هوش و سازگاری نیاکانمان به شما خواهد داد. دزفول با قمش هایش، واقعاً یک موزه زنده از تاریخ مهندسی آب ایران است که دیدنش خالی از لطف نیست.