روستاها در خطر تهی شدن از درون / آیا آینده روستاها روشن است؟

در سال های اخیر روستاهای ایران با چالش های متعددی از جمله کاهش جمعیت مهاجرت گسترده به شهرها و رکود در بخش های کشاورزی و دامداری روبه رو شده اند. با این حال ظرفیت های گسترده ای همچون گردشگری روستایی صنایع دستی و بهره گیری از فناوری های نوین همچنان در این جوامع وجود دارد.  

از این رو یوکسیت به گفت وگو با اسکندر صیدایی عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه اصفهان نشست و در این گفت وگو تلاش بر آن شد تا با نگاهی به وضعیت فعلی روستاها و تأثیر سیاست های دولت بر توسعه روستایی این نکته را بررسی کنیم که چگونه می توان با بهره گیری از منابع طبیعی و انسانی پویایی و اصالت این مناطق را حفظ کرد و از مهاجرت بیشتر جلوگیری نمود. آنچه در ادامه می خوانید مشروح این گفت وگو است. 

با توجه به اینکه در حال حاضر روستاها با چالش های فراوانی از جمله معضل مهاجرت روبرو هستند. فکر می کنید با سیاست ها و طرح هایی که در کشور اتخاذ می شود تا چه اندازه احتمال دستیابی به توسعه روستایی وجود دارد؟

به عنوان نویسنده ای که چندین کتاب در زمینه برنامه ریزی روستایی توسعه پایدار و مسائل مرتبط با مسکن و معیشت روستایی در ایران به رشته تحریر درآورده ام لازم می دانم نکاتی کلیدی در خصوص سوال شما مطرح کنم.

ما در کشور خود سه نوع جامعه رسمی داریم؛ جامعه شهری جامعه روستایی و جامعه عشایری. هر یک از این جوامع ظرفیت ها و پراکندگی های مختص به خود را دارند و فعالیت های عمده شان در زمینه های مختلفی صورت می گیرد. جامعه روستایی ما با پراکندگی ای وسیع حدود دو سوم از فضای جغرافیایی کشور را در بر می گیرد و بر اساس آمارهای مرکز آمار جمعیتی حدود ۲۱ میلیون نفر را در خود جای داده است؛ جمعیتی که حتی از بسیاری کشورهای اروپایی بیشتر است. این جمعیت در حدود ۶۰ هزار نقطه سکونتگاه در کشور پراکنده اند و فعالیت های اصلی آنان شامل کشاورزی دامداری و صنایع دستی است.

با توجه به تنوع و پراکندگی جامعه روستایی چه عواملی باعث ایجاد نابرابری در توزیع منابع و خدمات در این جوامع شده است؟

با نگاهی به اسناد توسعه و برنامه های چشم انداز ۱۴۰۴ و همچنین برنامه های پنج ساله توسعه از جمله برنامه هفتم درمی یابیم که جامعه روستایی ما همچنان از بسیاری از جنبه ها عدالت و ارزش هایی که استحقاق آن را دارد دریافت نکرده است. در برنامه ریزی ها تخصیص اعتبارات و فراهم سازی زیرساخت های مورد نیاز نارسایی هایی وجود داشته که سبب ایجاد شکاف های عمیق در توسعه روستاها شده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تأسیس نهادهایی همچون جهاد سازندگی و بنیاد مسکن تلاش های قابل توجهی برای بهبود وضعیت روستاها انجام شد. خدمات رسانی گسترده ای که طی دو دهه اول انقلاب به روستاها ارائه شد به اندازه تمام تاریخ کشور بی سابقه بود و این اقدامات انکارناپذیر است. ما به روستاها راه بردیم برق و آب رساندیم مدارس و مساجد ساختیم. با این حال آنچه که ضامن پایداری و ماندگاری در روستاهاست تنها ارائه خدمات زیرساختی نیست.

با وجود خدمات زیرساختی گسترده چرا همچنان پایداری و ماندگاری جمعیت روستایی با چالش مواجه است؟

مشکل اصلی که ما با آن روبه رو هستیم مسئله پایداری جمعیت در روستاهاست. فراهم سازی فرصت های شغلی پایدار معیشت مناسب و درآمدزایی و همچنین تلفیق دانش روز با نیازهای مردم روستا از جمله مسائل حیاتی هستند که در این زمینه باید به آن ها توجه بیشتری شود. با وجود تمامی تلاش ها ما هنز نتوانسته ایم بنیان های تحول آفرینی در عرصه معیشت اشتغال زایی و درآمدزایی در روستاها ایجاد کنیم. به همین دلیل مهاجرت روستاییان به شهرها همچنان به عنوان یک معضل اساسی باقی مانده است. ما در برابر روستاهایمان هم از لحاظ عدالت و توازن منطقه ای و هم در ایجاد فرصت های شغلی و تخصیص منابع مالی کم کاری کرده ایم.

چه راهکارهایی را می توان برای ایجاد فرصت های شغلی و جلوگیری از مهاجرت روستاییان به کار بست؟

وقتی صحبت از عدالت و تعادل منطقه ای می شود باید بپذیریم که حق روستاییان در این زمینه رعایت نشده است. جوانان روستایی با مقایسه وضعیت معیشت و درآمد خود با جوانان شهری انگیزه بیشتری برای مهاجرت به شهرها پیدا می کنند. جوان نیروی مولد و سازندگی است و خالی شدن روستاها از جوانان آن ها را به کالبدهایی بی روح و خالی از پویایی تبدیل خواهد کرد.

برای حفظ اصالت و پویایی روستاها ما نیازمند تخصیص منابع اعتباری متناسب با جمعیت روستایی و تمرکز بر صنایع دانش بنیان هستیم. امروزه ما باید بر موضوعاتی همچون ژن گیاهی و جانوری تولیدات گلخانه ای و همچنین ترکیب دامداری و کشاورزی کار کنیم. فناوری های نوین همچون کشاورزی هوشمند صنایع تبدیلی و صنایع دستی نیازمند حمایت بیشتر هستند و در صورت مدیریت صحیح می توانند فرصت های جدیدی برای توسعه روستایی ایجاد کنند.

به نظر شما فناوری های نوین چه نقشی در تحول معیشت و اقتصاد روستایی ایفا می کنند؟

یکی از مهم ترین مسائل دیگر تجهیز روستاها به فناوری اطلاعات و ارتباطات است. ما در عصر فناوری زندگی می کنیم و این امکانات می تواند به روستاییان کمک کند تا تولیدات خود را به بازارهای ملی و جهانی عرضه کرده و درآمد بیشتری کسب کنند. با تقویت شاخص های دانش بنیانی و فناوری و همچنین ایجاد اشتغال پایدار می توانیم جامعه ای پویا تولیدی و با اصالت در روستاها داشته باشیم.

چگونه می توان فناوری اطلاعات را به ابزاری موثر در توسعه اقتصادی روستاها تبدیل کرد؟

تهدید اصلی که امروز روستاها با آن مواجه هستند تهی شدن از درون است. برای حفظ پویایی و اصالت روستاها ما باید سرمایه گذاری بیشتری در حوزه های مختلف از جمله گردشگری صنایع تبدیلی و دانش بنیان ها انجام دهیم. همچنین توسعه صنایع دستی و گردشگری در روستاها می تواند زمینه ساز اشتغال و درآمدزایی برای روستاییان شود. در نهایت ما باید بپذیریم که پویایی و اصالت روستاها زمانی حفظ می شود که در آن ها فرصت های اقتصادی و شغلی برای جوانان ایجاد شود. اگر این مسائل حل نشوند روستاها به کالبدی خالی و بی روح تبدیل خواهند شد.

در جامعه امروزی بیش از پیش شاهد مهاجرت افراد از شهرها به روستاها هستیم. به نظر شما این امر برای روستاهای ما بیشتر یک فرصت تلقی می شود یا یک تهدید؟

اصطلاحی وجود دارد که به آن «خانه دوم» می گوییم. بسیاری از شهروندان شهری به روستاهای خوش آب و هوا مهاجرت کرده اند و در آنجا خانه های دوم خود را ساخته اند. این پدیده به خودی خود فرصت هایی را برای توسعه گردشگری روستایی فراهم کرده است. با این حال باید دقت کرد که این مهاجرت ها به روستاها آسیبی وارد نکنند و فرهنگ و اصالت روستاها حفظ شود. اگر به درستی مدیریت شود این موضوع می تواند به نفع اقتصاد روستاها باشد.

پایان خبر یوکسیت