رازگشایی از مظلومیت محیط زیست در ایران

آفتاب نیوز :

16 خرداد مصادف با پنجم ژوین روز جهانی محیط زیست و آغاز هفته محیط زیست در ایران است. این روز را بسیاری از کشور ها در راستای حفظ محیط زیست و در سال های اخیر موضوعات الزام آور در جهت مقابله با پدیده مخرب تغییرات اقلیمی در سرلوحه کار خود قرار می دهند. با این حال، این روز ها که مصادف با ثبت نام کاندیدا های ریاست جمهوری برای سکانداری امور اجرایی کشور در 4 سال اخیر شده، باید به این نکته مغفول مانده اشاره کرد که یکی از وعده های بزرگ کاندیدا های ریاست جمهوری و در راستای رای اعتماد مردم در بسیاری از کشور های توسعه یافته و صنعتی جهان، پرداختن به موضوعات محیط زیستی و وعده رفع چالش های مشکلات موجود است، در حالی که نمی توان چند وعده ساده محیط زیستی را در صحبت های اولیه 80 فرد ثبت نام کرده برای انتخابات ریاست جمهوری کشورمان مثال زد و ظاهراً این موضوع مهم مانند دولت های گذشته، برای کاندیدا های احتمالی نیز دارای جذابیت و از اولویت برخوردار نیست. اما چرا محیط زیست برای برخی از دولتمردان و مسیولان اجرایی دارای اهمیت و در جهت توسعه، الزام آور نیست و در اکثر مواقع شاهد این موضوع بوده ایم که توسعه منجر به نابودی محیط زیست می شود؟ برای بررسی به این موضوعات به سراغ عیسی کلانتری، معاون رییس جمهور اسبق و رییس سابق سازمان حفاظت محیط زیست رفتیم که در ادامه گفت وگوی خبرنگار «آرمان امروز» با وی را می خوانید.

– طی دهه های اخیر، روسای جمهور و کاندیدا های ریاست جمهوری در شرایط فعلی، در صحبت هایشان و برنامه هایشان توجهی به محیط زیست و الزاماتی برای حفظ و ترمیم آن در کشور نداشته و ندارند. زمانی که محیط زیست با برنامه های توسعه ما همخوانی ندارد و به دید بسیاری جز مواد مصرفی به حساب می آید تا یک امر تجدید پذیر و مهم برای آیندگان، انتهای این مسیر که نمی توان چشم انداز طولانی برای آن متصور بود به کجا ختم می شود؟

امروزه محیط زیست در اکثر کشور های جهان، حتی کشور های سرمایه داری (که در ابتدا فکر می کردند، تغییر اقلیم توطیه آنهاست در حالی که خودشان قربانی توطیه بودند) با هزینه های سالیانه صد ها میلیارد دلاری در جهت کاهش تولید کربن همراه است. وقتی شما دیدگاه سیاست های داخلی و بین المللی تان این است که با اکثر کشور های جهان قطع ارتباط کنید و از یک طرف، پاسخگوی مردم باشید و از سوی دیگر نمی توانید با دنیا تعامل سازنده داشته باشید، روز به روز فقیرتر خواهید شد. وقتی روز به روز فقیرتر می شوید خودتان مخرب اصلی محیط زیست هستید و اگر محیط زیست را در کوتاه مدت تخریب نکنید، نمی توانید پاسخگوی مسایل جاری مردم باشید. تا زمانی که محیط زیست ما بتواند این حجم از تخریب را تحمل کند، می توانید برنامه های کوتاه مدتتان را پیش ببرید، ولی زمانی که تحمل منابع محیط زیست تمام شود، آن زمان محیط زیست هم دشمن شما خواهد شد و با سیلاب ها، فرونشست، زلزله، خشکسالی و کم بارشی و… از شما انتقام می گیرد.

– نقش برنامه های توسعه کشور در این راستا چیست؟

شما اگر بخواهید درست توسعه پیدا کنید، باید به 4 اصل توجه داشته باشید، هر پروژه از تعریف تا اجرا، باید توجیه اقتصادی داشته باشد. مسایل اجتماعی نباید بهم بخورد، محیط زیست نباید دچار تغییر و تخریب شود و در کنار آن به امنیت توجه داشته باشد، ما هیچکدام از این موارد را انجام ندادیم. هیچ کشور و جامعه ای در حالت عادی و یک شبه مضمحل نمی شود. یک انسان سالم، اگر سلامت داشته باشد، نمی میمرد، ولی اگر این آدم روز به روز فقیرتر شود و رژیم غذایی خود را نتواند تامین کند، هر روز ضعیف تر می شود تا جایی که بمیرد. جنگل های بلوط با عمر چند صد ساله، نمونه بارزی برای این مثال است. ما با سیاست های غلط که درست نوشته شده بودند! در دهه 60، خاکمان را شخم زدیم و فرسوده کردیم و اشکوب های خاک جنگل های زاگرس را از بین بردیم تا جایی که به «سنگ مادر» رسیدیم. وقتی سنگ مادر نمایان می شود یعنی آغاز مرگ درخت. قبلاً خاک روی سنگ را پوشانده و آب به تدریج به داخل این سنگ ها نفوذ می کند و ریشه درختان بلوط از آن آب استفاده می کنند. درخت بلوط یک شبه نمی میرد، ولی از دهه 80 به تدریج ضعیف شدند و از دهه 90 مرگ آن ها آغاز شد، چون آنقدر ضعیف شده بود که عامل بیماری به درختی با عمر ده ها هزار سال قالب شد. جامعه و آدم ها نیز همین هستند. محیط زیست، جایگاهی ندارد و کدام رییس جمهور یا کاندیدا به این موضوع اهمیت داده یا وعده ای سازنده ارایه کرده است؟. آن ها معتقدند اگر مردم هوای بد تنفس می کنند، اول باید غذای آن ها تامین شود. من در سال 1370 یا 72 که در اجلاس فایو حضور داشتم، دستور آن جلسه جلوگیری از جنگل زدایی در جهان بود. آقای مهاتیر محمد از کشور مالزی، صحبت درستی کرد و گفت: «شما کشور های غربی و کشور های صنعتی پیشرفته، خودتان در طی قرن ها آمدید جنگل زدایی کردید و کشاورزی تان را توسعه دادید، الان که صنعتی شدید، آلایندگی تان را افزایش دادید. چطور از ما انتظار دارید که جنگل هایمان را حفظ کنیم تا آلایندگی های شما را جبران کنند؟!.» ایشان پیشنهاد داد که کشور های صنعتی مالیات منفی به کشور های کمتر توسعه یافته و دارای بافت جنگلی وسیع بدهند که جنگل هایشان را حفظ کنند. مثلاً به ازای حفظ هر کیلومتر جنگل، سالیانه مبلغی به کشور از درآمدشان کمک شود. شما اگر بخواهید محیط زیستان را حفظ کنید باید با سرمایه گذاری از منافع کوتاه مدتتان عدول کرده تا سیستمان را حفظ کنید. ما حالا خودرو داخلی تولید می کنیم تا دوبرابر بیشتر از خودرو های جهان سوخت مصرف کنند، از سوی دیگر پول نداریم که پالایشگاه هایمان را با تکنولوژی روز دنیا اصلاح کنیم و در نتیجه بنزین معیوب برای خودرو ها تولید می شود و منجر به آلودگی هوا خواهد شد، کارخانه جات و نیروگاه ها گاز کم دارند، مازوت مصرف می کنند. مواد غذایی می خواهیم، ولی از سهم 60 درصدی منابع آبی که مختص طبیعت است، استفاده و همه 100 درصد آب تجدیدپذیر را برداشت می کنیم. خاکمان را شخم می زنیم تا کشت دیم داشته باشیم و تولیدمان را افزایش دهیم. این سیاست ها در راستای تخریب محیط زیست است و سیاست توسعه پایدار نیست. وقتی در برنامه هفتم آورده شده که دولت مکلف است 90 درصد نیاز های کالا های اساسی در کشور تولید کند، این سیاست های غلط در راستای تخریب بیشتر محیط زیست خواهد بود، چون در حقیقت دولت ها توان این کار را بدون تخریب محیط زیست ندارند. حال کدام کاندیدا برای این موضوع برنامه ای دارد؟ یا اصلاً می تواند برای چهارسال این امر را محقق کند که توسعه پایدار با حفظ محیط زیست همراه باشد، در حالی که دولت های قبل به این موضوع توجهی نکرده اند؟. محیط زیست در هر دولتی، زمانی درست می شود که ما اصول توسعه پایدار را رعایت کنیم.

– یعنی شما معتقدید که برنامه های توسعه در راستای تخریب محیط زیست است و هر دولتی که به سر کار می آید نه تنها اولویت محیط زیستی ندارد، بلکه در راستای تخریب آن قدم برمی دارد و به همین دلیل است که کاندیدا ها برنامه های محیط زیستی ندارند؟

بله؛ دولت جدید که بر سر کار می آید، اصلا بودجه محیط زیست را 100 برابر کند، اصلاً اتفاقی رخ نمی دهد، چون سیاست های کلان ما تغییر نمی کند. وقتی در برنامه توسعه نوشته شده که دولت مکلف است 90 درصد محصولات مورد نیاز کشور را در داخل تولید کند، نیاز به آب با منابع سرشار دارد. آب های تجدید پذیر ما در ابتدای انقلاب 132 میلیارد متر مکعب و مصرف ما زیر 50 میلیارد متر مکعب بود، یعنی تقریباً حدود 40 درصد مصرف آب داشتیم، در کنار آن واردات داشتیم و جمعیت ما کمتر بود. واردات بیشتر و جمعیت افزایش پیدا کرد، فشار به منابع آبی داخلی نیز بیشتر شد. از آن سو آب های تجدید پذیر به واسط تغییر اقلیم کاهش پیدا کرد. ما در حال حاضر حدود 95 تا 100 میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر داریم و 95 میلیارد متر مکعب آب مصرف می کنیم. بالاترین نرخ مصرف را در دنیا داریم. بعد از ما، کشور چاد است با 62 درصد مصرف آب!. با این حجم از تولید کربن، متوسط سرانه به اندازه 2.5 تا 3 برابر مردم جهان، سرانه تولید کربن داریم، در این شرایط انتظار حفظ محیط زیست دارید؟ سیاست های کلان ما، چون در راستای توسعه پایدار نیست و با عنصر سیاست های غلط بین المللی، فشار به منابع محیط زیست و تخریب آن افزایش پیدا می کند. تا سیاست های کلان اصلاح نشود، محیط زیست کشور اولین قربانی است.

– یکی از ایرادات و انتقاد هایی که به شما به عنوان رییس سازمان حفاظت محیط زیست در دولت قبل وارد می شد، این بود که شما فقط در رابطه با چالش های بزرگ محیط زیستی فقط هشدار می دهید و اقدامی انجام نمی دهید. این موضوع را چطور تفسیر می کنید؟

وظیفه ذاتی سازمان محیط زیست هشدار دادن و شکایت کردن است. محیط زیست غیر از حیات وحش که عامل اجرایی آن محیط بان هستند، موظف است که اقدامات اجرایی انجام دهد. در بقیه موضوعات باید هشدار خود را به قوه قضاییه و دستگاه های دولتی سیاستگذار ارایه دهد. وقتی سیاست های کلان که ریشه در سیاست های کلان بین المللی دارد، وقتی که همپا با با تکنولوژی روز دنیا نمی توانید پیشرفت کنید، تقاضای مصرف مردم بالا می رود، مجبور به تخریب هستید تا از منابع خدادایی تان استفاده کنید. ما شاید هشتمین یا نهمین کشور تولید کننده کربن هستیم در حالی که از نظر اقتصادی، جز 50 کشور با سرانه درآمد متوسط نیستیم. خداوند به این مملکت انرژی هایی مانند نفت، گاز داده و ما در حال مصرف هستیم و آلودگی ایجاد می کنیم. چون سرمایه گذاری هم وجود ندارد، بهینه مصرف نمی کنیم و آلایندگی فراوان داریم. از آن طرف، چون مواد غذایی نمی توانیم وارد کنیم، منابع آبی را مصرف می کنیم، تالاب ها، دریاچه ها و مراتع کشور به بیابان تبدیل می شوند، از یک طرف آلاینده شیمایی از طریق منابع فسیلی با تکنولوژی پایین تولید می کنیم و از سوی دیگر مصرف کننده آب هستیم که حق طبیعت را فدای تولید می کنیم. ما به جای 40 درصد مصرف آب تجدید پذیر (که بارش منهای تبخیر است) حدود 100 درصد مصرف آب داریم و به طبیعت این پیام را می فرستیم که تو جایگاهی برای مصرف آب نداری!. جازموریان، بختگان، دریاچه ارومیه، گاوخونی، شادگان خشک شد، مهم نیست، چون ما آب را فدای تولید کردیم. وقتی این تالاب ها و دریاچه ها خشک می شود، گرد و غبار و طوفان های نمکی آن ها گریبان مردم را می گیرد. چه کسی باید مانع این اتفاقات شود، حاکمیت و قوه قضاییه. من چهارسال پیش نامه ای به قوه قضاییه و خطاب به دادستان ها نوشتم که جلوی مصرف مازوت را در نیروگاه ها بگیرید، اما معاون دادستان کل کشور نامه نوشت که دادستان ها توجه ای به نامه سازمان محیط زیست نکنند. البته از یک بُعد درست می گفت، چون شما برق می خواستید و اگر جلوی شش نیروگاه که مازوت مصرف می کردند را می گرفتیم، مردم بدون برق می ماندند. شما به عنوان یک شهروند خاموشی را ترجیح می دهید یا هوای آلوده؟. نگرش ما این است که با توجه به دیدگاه های سیاست کلان حفظ محیط زیست، امکان پذیر نیست. اگر بخواهیم محیط زیست سالم بماند باید خیلی از تولیداتمان در کشور تعطیل شود، چون جایگزین نداریم، به این دلیل که ارتباطات بین المللی و منابع مالی نداریم. قبل از دوران من، سازمان محیط زیست به وظیفه ذاتی خود عمل نمی کرد و هشدار هم نمی دادند و می ترسید. مثلا همه می دانستند که ما سالیانه یک میلیمتر خاکمان فرسایش بادی دارد، در خوشبینانه ترین حالت در کشور ما حدود 40 سال زمان نیاز است که یک میلیمتر خاک تشکیل شود، کل متوسط خاک هم 210 میلیمتر است. یعنی در 210 سال آینده کل 210 میلیمتر خاک با باد خواهد رفت. متوسط خاک اروپا بالای 4 متر است و سیاست های بسیاری را دولت ها برای حفظ این خاک انجام می دهند، اما خاک ما 21 سانتیمتر است و کاری برای آن انجام نمی دهیم. آب هم به این شکل است و متوسط سرانه آب تجدید پذیر حدود هزار متر مکعب برای هر نفر است، اما 60 درصد جمعیتمان با زیر 700 متر مکعب در حال زندگی هستند و این یعنی فاجعه!. پس شما حل مسایل زیست محیطی را در سازمان محیط زیست نباید جست وجو کنید و در سیاست های کلان باید جست وجو کرد.

– شما در صحبت هایتان به مالیات منفی برای حفظ محیط زیست از سوی کشور های توسعه یافته اشاره کردید، اما شاهد هستیم که کمکی که برای حفظ دریاچه ارومیه توسط کشوری مانند ژاپن انجام می شد، اما هیچ تاثیری برای حفظ این دریاچه نداشت و حالا نیز به واسطه بارش ها مقداری وضعیت آن بهبود پیدا کرده است، در حالی که یکی از اقدامات شما در دولت قبل حفظ این دریاچه بود، اما وضعیت که بهتر نشد. آیا کمک های بین المللی کم بود؟

ببینید کل کمکی که کشور ژاپن از طریق «جایکا JICA» برای دریاچه ارومیه می کرد، کمتر از 3 میلیون دلار بود، در حالی که ما از بودجه آب های مرزی 550 میلیون دلار هزینه کردیم، یعنی کمتر از نیم درصد هزینه ما کمک می کرد. از آنجایی که ایرانی ها خارجی پسند هستند، این هزینه را بزرگ می دیدند، درحالی که این 2.7 میلیون دلار برای بررسی های اجتماعی در حول دریاچه ارومیه بود که خودشان انجام می دادند. من در زمانی که وزیر بودم از جایکا کمک گرفتیم برای یکپارچه سازی اراضی مازندران و گیلان که آنجا حدود25 میلیون دلار هزینه کردیم. اما ژاپنی ها فقط در محدوده دریاچه ارومیه می خواستند اطلاعات اجتماعی جمع کنند که مردم چطور غذا می خوردند؟، مشاغلشان وابسته به چه هست؟ و… برای اینکه این اطلاعات را به کشور ثالث بفروشند. ما به آن ها پیشنهاد اجرای پروژه دادیم، خودشان برنامه بنویسند و خودشان اجرا کنند، اما آن ها برخلاف اصول جایکا، وارد اجرا نشدند، چون طبق قانون اساسی این سازمان باید نیم درصد از تولید ناخالص ژاپن را باید در کشور های جهان سوم برای تولید مواد غذایی و موارد اجتماعی سرمایه گذاری کند. کشاورزی کشور مصر با پول جایکاه احیا شد و 20 میلیارد دلار که نیم درصد تولید ناخالص ژاپن بود، در آنجا هزینه شد. اما از این مبلغ فقط 2.7 میلیون دلار به ایران آورده شد که می گفتند «ما خودمان باید تشخیص دهیم که چکار کنیم و اطلاعات جمع آوری می کنیم» در حقیقت یک مدل جاسوسی مدرن. در صورتی که ما نیازی به این پول نداشتیم و تا کنون یک میلیارد دلار برای احیای دریاچه ارومیه هزینه شده است.