اتفاقی ناگوار در لیسبون

وقتی از «اتفاقی ناگوار در لیسبون» حرف می زنیم، ناخودآگاه ذهن خیلی ها می ره سراغ زمین لرزه مهیب ۱۷۵۵ لیسبون؛ فاجعه ای که نه فقط شهر رو ویران کرد، بلکه سرنوشت و تفکرات اروپا رو برای همیشه تغییر داد.

این زلزله، سونامی و آتش سوزی های بعدش، لیسبون رو در عرض چند دقیقه با خاک یکسان کرد و جون ده ها هزار نفر رو گرفت. اما این فقط ظاهر ماجرا بود. چیزی که این اتفاق رو واقعاً «ناگوار» و مهم می کرد، تأثیری بود که روی ذهن فیلسوف ها و متفکرای اون دوران گذاشت. انگار یه جرقه شد واسه یه عالمه سؤال بی جواب درباره عدالت خدا، نقش انسان و معنای زندگی. بیاین با هم قدم به قدم، این فاجعه بزرگ رو از جنبه های مختلفش بررسی کنیم و ببینیم چطور یه اتفاق طبیعی، تونست مسیر تاریخ و فلسفه رو عوض کنه.

لیسبون قبل از فاجعه: پایتخت پر زرق و برق

لیسبون تو اواسط قرن هجدهم، شهر خیلی مهمی بود. یه جورایی قلب تپنده پرتغال محسوب می شد و پایتخت یه امپراتوری بزرگ بود که از برزیل گرفته تا هند، همه جا نفوذ داشت. خب معلومه که یه همچین شهری حسابی پر زرق و برق و پر جمعیت باشه. لیسبون اون موقع یکی از ثروتمندترین شهرهای اروپا به حساب می اومد. طلا و جواهرات از مستعمراتش، مخصوصاً برزیل، سرازیر می شد تو بندرش. از دور که نگاه می کردی، کلیساهای باشکوه و کاخ های عظیمش، مثل ستاره می درخشیدند و هر آدمی رو از شکوه و عظمتش به وجد می آورد. کتابخانه های بزرگی داشت که پر از نسخه های خطی و کتاب های کمیاب بود و خب، آدما هم حسابی خوشحال و مشغول زندگی روزمره شون بودند.

مردم لیسبون تو اون دوران، بیشتر از هر چیزی به کلیساها و اماکن مذهبی شهرشون افتخار می کردند. این شهر پر از کلیساهای باشکوه و صومعه های قدیمی بود که هر کدوم خودشون یه دنیای هنر و معماری محسوب می شدند. لیسبون مرکز تجارت جهانی بود و کشتی های پر از کالا از چهار گوشه دنیا به بندرش می اومدن و می رفتن. از همین جا بود که پرتغال کنترل مستعمرات بزرگش رو به دست گرفته بود و به یه قدرت دریایی بزرگ تو دنیا تبدیل شده بود. خلاصه بگم، لیسبون اون موقع تو اوج شکوه و عظمت خودش بود و کمتر کسی فکر می کرد که قراره یه همچین اتفاق ناگواری در لیسبون بیفته. مردم غرق زندگی بودند و هیچ کس فکرش رو هم نمی کرد که ممکنه یه روز این همه شکوه و عظمت یهو از بین بره.

صبح اول نوامبر ۱۷۵۵: زمین لرزه بزرگ و فاجعه سه گانه

همه چیز از یه صبح پاییزی شروع شد. اول نوامبر سال ۱۷۵۵، همون روز عید مقدسان. کلیساها پر از آدمایی بود که برای مراسم مذهبی رفته بودند. ساعت ۹:۴۰ دقیقه صبح بود که ناگهان زمین شروع کرد به لرزیدن. اونم چه لرزشی! یه زلزله وحشتناک با قدرت تخمینی بین ۸.۵ تا ۹ ریشتر که مرکز اصلیش تو اقیانوس اطلس، حوالی ۲۰۰ کیلومتری غرب لیسبون بود. فکرش رو بکنید، زمین لرزه ای به این شدت، یعنی اون قدر قوی که حتی تا فنلاند و شمال آفریقا هم حس شد!

ساختمون ها و کلیساهای پر از جمعیت، مثل خونه های پوشالی شروع کردن به فرو ریختن. مردم توی خیابون ها وحشت زده می دویدند و به هر سمتی پناه می بردند. اما این تازه شروع ماجرا بود. چند دقیقه بعد از زلزله، یه اتفاق وحشتناک دیگه افتاد: سونامی! امواج غول پیکر با ارتفاع حدود ۶ تا ۱۵ متر، از اقیانوس اطلس به سمت ساحل هجوم آوردند و هر چی رو سر راهشون بود، با خودشون به داخل شهر بردند. این امواج نه تنها شهر رو بیشتر ویران کردند، بلکه هزاران نفر از کسایی رو که تونسته بودند از زلزله جون سالم به در ببرند، تو خودشون غرق کردند. اونایی که به سمت بندر فرار کرده بودند، فکر می کردند امن ترین جاست، اما امواج اونا رو هم بلعیدند.

هنوز مصیبت سونامی تموم نشده بود که فاجعه سوم از راه رسید: آتش سوزی های مهیب. شمع هایی که تو کلیساها برای مراسم عید روشن بودند، به علاوه شعله های آتش از آشپزخونه ها و شومینه خونه ها، با فرو ریختن ساختمون ها شروع به گسترش کردند. این آتش سوزی ها اونقدر شدید بودند که برای چند روز متوالی ادامه پیدا کردند و هر چی رو که از زلزله و سونامی سالم مونده بود، سوزوندند. بیشتر از ۹۰ درصد شهر لیسبون، از جمله کاخ ها، کتابخانه ها، بیمارستان ها و کلیساهای تاریخی، تو این فاجعه سه گانه نابود شدند.

آمار دقیق تلفات این اتفاق ناگوار در لیسبون هیچ وقت مشخص نشد، اما تخمین زده میشه که بین ۶۰ تا ۱۰۰ هزار نفر جونشون رو از دست دادند. خیلی از کسایی که زنده موندند، خانواده شون رو از دست داده بودند و بدون سرپناه، تو خیابون ها سرگردان بودند. یه شاهد عینی تعریف می کرد که:

زمین زیر پاهامون مثل یه پاره سنگ تو آب می لرزید. ساختمون ها مثل برگ می ریختن. بعدش صدای وحشتناک اقیانوس رو شنیدیم و موج هایی به بلندی کوه به سمت شهر اومدن. دیگه هیچی نموند، فقط دود و خاکستر و فریاد.

این روایت ها واقعاً دل آدم رو به درد میاره و نشون میده که اون روز تو لیسبون چه جهنمی به پا شد. شهری که تا دیروز تو اوج شکوه و جلال بود، تو یه چشم به هم زدن به تلی از خاکستر و آوار تبدیل شد.

پاسخ فوری و تولد علم نوین: نقش مارکی دو پومبال

بعد از این فاجعه وحشتناک، لیسبون واقعاً تو وضعیت هرج و مرج و سردرگمی کامل بود. مردم شوکه و وحشت زده، نمی دونستن باید چیکار کنن. همه جا بوی مرگ و ویرانی می داد و کسی جرئت نمی کرد حتی به آینده فکر کنه. اما تو همین لحظات تاریک و ناامیدکننده، یه نفر بود که خیلی سریع و با قاطعیت وارد عمل شد: سباستیائو ژوزه دو کاروالیو ای ملو، همون کسی که بعدها به نام مارکی دو پومبال مشهور شد.

پومبال اون موقع صدراعظم پرتغال بود و با دیدن وضعیت، بلافاصله دست به کار شد. اون به نیروهای ارتش دستور داد تا جسدها رو جمع آوری و دفن کنن، غارتگران رو سر جای خودشون بنشونن و برای زنده مونده ها غذا و سرپناه فراهم کنن. جمله معروفش تو اون لحظات، نشون دهنده اراده آهنینش بود: حالا چه کار می کنیم؟ مرده ها را دفن می کنیم و زنده ها را سیر می کنیم. این جمله کوتاه، یه نقشه راه برای خروج از بحران بود.

ولی کار پومبال فقط به مدیریت بحران محدود نشد. اون یه کار فوق العاده مهم دیگه هم انجام داد که تأثیرش تا امروز هم ادامه داره. پومبال دستور داد تا تو سراسر کشور، یه پرسشنامه بین مردم توزیع بشه. تو این پرسشنامه از مردم می پرسیدند که زلزله کی اتفاق افتاد؟ چقدر طول کشید؟ آیا قبلش لرزش های کوچیکی حس کرده بودید؟ آیا حیوانات رفتار عجیبی از خودشون نشون دادند؟ امواج سونامی چه جوری بودند؟ این اقدام پومبال، اولین تلاش سازمان یافته برای جمع آوری داده های علمی درباره یه زلزله بود و همین کارش باعث شد که خیلی ها اون رو به عنوان پدر علم زلزله شناسی مدرن بشناسن. قبل از اون، مردم فکر می کردند زلزله ها نتیجه خشم خدا یا اتفاقات ماوراءالطبیعه ان، اما پومبال با این کارش نشون داد که میشه پدیده های طبیعی رو به صورت علمی بررسی کرد و دنبال دلیلشون گشت. این واقعاً یه گام بزرگ تو مسیر پیشرفت علم بود.

زمین لرزه ای در ذهن اروپا: جرقه جنگ های فلسفی روشنگری

بزرگی این اتفاق ناگوار در لیسبون فقط به تخریب فیزیکی شهر محدود نشد. این زلزله یه جورایی زمین رو هم زیر پای فکرهای بزرگ دوران روشنگری لرزوند. تو اون دوران، بیشتر فلاسفه یه دیدگاه خوش بینانه به جهان داشتند. مثلاً، لایب نیتس، فیلسوف بزرگ آلمانی، می گفت جهان ما بهترین جهان ممکنه. یعنی خدا که خودش خیر مطلقه و قدرتش بی نهایته، حتماً بهترین جهان رو خلق کرده و هر اتفاقی هم که میفته، در نهایت به خیر و صلاح ماست.

خب، حالا تصور کنید یه همچین فاجعه ای تو لیسبون اتفاق میفته. شهری پر از کلیسا، مردم در حال عبادت، و یهو همه چیز از بین میره! اینجاست که سروکله ولتر، فیلسوف معروف فرانسوی، پیدا میشه. ولتر با دیدن این حجم از رنج و مصیبت، حسابی شوکه شد. اون دیگه نتونست نظریه بهترین جهان ممکن لایب نیتس رو هضم کنه. ولتر یه شعر تلخ به اسم شعر بر مصیبت لیسبون نوشت که توش حسابی به فلسفه خوش بینی لایب نیتس حمله کرد. اون با تمسخر پرسید: اگه این بهترین جهان ممکنه، پس این همه درد و رنج، این همه مرگ بی گناه چی معنی میده؟ این خدا که ازش حرف می زنید کجاست؟ چرا جلو این شر وحشتناک رو نگرفت؟

ولتر تو شعرش، با طعنه از کسایی که می گفتند همه چیز خوبه انتقاد می کرد و ازشون می پرسید:

مردم، در بهترین جهان همه چیز خوب است! ای مردم، از زلزله لیسبون و مرگ کودکان و مادران شاد باشید! شاد باشید از آوار و تکه تکه شدن تا آنجا که چشم کار می کند! شما واقعا مردم احمقی هستید! چرا خدا را به خاطر این همه نعمت سپاس نمی گذارید؟

این حرف های ولتر حسابی تو جامعه روشنفکری اروپا سر و صدا کرد و خیلی ها رو وادار کرد که دوباره درباره خدا، شر و عدل الهی فکر کنند. بحث بین ولتر و لایب نیتس، یه جورایی نماد تقابل بین خوش بینی مفرط و واقع گرایی تلخ بود.

اما این تازه اول ماجرا بود. ژان ژاک روسو، یکی دیگه از فلاسفه مهم اون دوره، وارد این بحث شد و یه دیدگاه جدید ارائه داد. روسو با ولتر تا یه حدی موافق بود که نباید بی خودی خوش بین بود، ولی با این دیدگاه ولتر که همه تقصیرها گردن خداست، مشکل داشت. روسو تو پاسخ به ولتر گفت: «آهای ولتر! دست از این کشش های کودکانه بردار! هر بار حادثه ای رخ می دهد، خدا و قدرت الهی را متهم می کنید و خود را از یاد می برید. مسئولیت بر عهده انسان است نه خدای متعال!»

روسو استدلال می کرد که خیلی از تلفات زلزله لیسبون، تقصیر خود انسان ها بود. اگه آدما خانه هاشون رو تو مناطق گسترده تری می ساختند و این قدر تو یه جای کوچیک و متراکم جمع نمی شدند، خسارت ها خیلی کمتر می شد. یا اگه وقتی زمین لرزید، به جای اینکه دنبال پول و وسایل باارزششون بگردن، سریعاً از خونه هاشون فرار می کردند، این همه آدم نمی مردند. روسو می گفت: بلایای طبیعی، یه بخش از طبیعت ان، ولی اینکه چقدر آسیب پذیر باشیم و چقدر تلفات بدیم، بستگی به انتخاب ها و مسئولیت پذیری ما داره.

این بحث ها بین ولتر و روسو، که زلزله لیسبون جرقه اش رو زد، تأثیرات عمیقی روی فکر و اندیشه اروپا گذاشت. باعث شد مردم کمتر به توضیحات مذهبی صرف تکیه کنن و بیشتر به سمت عقل گرایی، سکولاریسم و اهمیت نقش انسان تو مواجهه با بلایا روی بیارن. این زلزله، یه جورایی ذهن اروپا رو برای قرن ها به لرزه درآورد و مسیر فکریش رو تغییر داد.

تولد لیسبون نوین: شهرسازی پومبالی و مقاومت در برابر زلزله

بعد از اون همه ویرانی که تو لیسبون به بار اومد، مارکی دو پومبال فهمید که دیگه نمیشه شهر رو مثل قبلش ساخت. اون یه طرح بازسازی جامع و مدرن برای لیسبون جدید آماده کرد. به جای اینکه هر کی سر خود خونه بسازه، پومبال تصمیم گرفت شهر رو از نو و با یه نقشه منظم بنا کنه. این طرح شامل خیابون های شطرنجی و پهن، ساختمون های یکدست و مقاوم در برابر زلزله بود.

یکی از ابتکارات مهم پومبال، استفاده از یه تکنیک ساختمانی به اسم قفس پومبالی (Pombaline Cage) بود. این تکنیک شامل یه سازه چوبی بود که داخل دیوارهای بناها به کار می رفت و باعث می شد ساختمون ها تو برابر زلزله مقاومت بیشتری داشته باشن. این روش ساخت و ساز، یکی از اولین نمونه های مهندسی زلزله تو دنیا بود و یه جورایی نشون می داد که چقدر پومبال جلوتر از زمان خودش فکر می کرده.

این رویکرد پومبال تو شهرسازی، نه تنها لیسبون رو دوباره زنده کرد، بلکه تأثیر زیادی روی معماری و شهرسازی تو کل اروپا گذاشت. خیلی از شهرهای دیگه هم از این مدل برای برنامه ریزی و بازسازی استفاده کردند. اگه امروز به لیسبون سفر کنید و تو محله باییشا پومبالینا (Baixa Pombalina) قدم بزنید، دقیقاً همون خیابون های منظم و ساختمون های یکدست رو می بینید که میراث همون دیدگاه نوآورانه پومباله. این نشون میده که حتی از دل یه اتفاق ناگوار در لیسبون، میشه یه شهر جدید و مدرن رو با ایده های پیشرفته ساخت.

میراث ماندگار اتفاق ناگوار: درس هایی برای امروز

زمین لرزه ۱۷۵۵ لیسبون فقط یه فاجعه طبیعی نبود؛ یه نقطه عطف تو تاریخ بشر بود. این اتفاق ناگوار در لیسبون، درس های زیادی برای ما گذاشت که هنوز هم میشه ازشون استفاده کرد.

تأثیر بر علم

همون طور که گفتیم، اقدامات مارکی دو پومبال، نقطه شروعی شد برای علم زلزله شناسی. قبل از اون، هیچ کس به این شکل علمی به زلزله نگاه نکرده بود. این فاجعه باعث شد دانشمندا به این فکر کنن که چطور میشه زمین لرزه ها رو پیش بینی کرد، ساختمون ها رو مقاوم تر ساخت و از جون آدما محافظت کرد. امروز، به لطف پیشرفت های همین علم، کشورهایی مثل ژاپن که دائم با زلزله سروکار دارن، تونستن ساختمون هایی بسازن که حتی در برابر زلزله های ۹ ریشتری هم مقاومت کنن. فکرش رو بکنید، سال ۲۰۱۱ یه زلزله ۹ ریشتری تو ژاپن اومد، اما به لطف مهندسی زلزله پیشرفته، آسمون خراش ها سرپا موندن و حتی قطارهای سریع السیرشون بدون مشکل به مسیرشون ادامه دادن. این واقعاً معجزه مدرنیته و همون چیزیه که روسو سال ها پیش بهش اشاره کرد: «مسئولیت بر عهده انسان است!»

تأثیر بر جامعه و سیاست

زمین لرزه لیسبون تأثیر زیادی روی ساختار سیاسی و اجتماعی پرتغال گذاشت. قبل از زلزله، کلیسا قدرت خیلی زیادی داشت، اما با مدیریت قاطع و علمی پومبال، نفوذ دولت مرکزی بیشتر شد و کم کم قدرت کلیسا کاهش پیدا کرد. مردم دیدن که تو لحظات بحرانی، این دولت بود که می تونست اوضاع رو کنترل کنه، نه فقط دعا و خرافات. این یه قدم مهم به سمت سکولاریسم و دولت محوری بود.

تأثیر بر فرهنگ و هنر

این فاجعه تو ادبیات، نقاشی و هنرهای دیگه هم بازتاب زیادی پیدا کرد. همون طور که دیدیم، ولتر شعر معروفی دربارش نوشت. خیلی از هنرمندان اون دوره، تصویرهای دلخراشی از ویرانی ها و رنج مردم خلق کردند. این آثار هنری نه تنها تاریخ رو ثبت کردند، بلکه احساسات و سؤالات عمیقی رو که این فاجعه تو دل آدما به وجود آورده بود، نشون دادند.

ارتباط با چالش های امروز

داستان اتفاق ناگوار در لیسبون فقط یه درس تاریخی نیست، یه تلنگر برای امروز ماست. هنوز هم بلایای طبیعی زیادی تو دنیا اتفاق میفتن. آیا ما از درس های لیسبون ۱۷۵۵ استفاده می کنیم؟ آیا به اندازه کافی برای مواجهه با زلزله، سیل یا طوفان آماده ایم؟ مسئولیت پذیری روسو و هوشمندی پومبال، هنوز هم الگوهای مهمی برای ما هستند. اینکه چقدر می تونیم خسارت ها رو کاهش بدیم، به خود ما بستگی داره.

گاهی وقتا یه زلزله فرقه ای یا یه فاجعه اجتماعی هم می تونه یه منطقه رو ویران کنه، حتی بیشتر از یه زلزله طبیعی. زلزله لیسبون یه تلنگر بود که آدما به جای اینکه همدیگر رو سرزنش کنن یا دنبال دلایل ماورایی باشن، باید دست به دست هم بدن، فکری برای مشکلاتشون بکنن و با علم و عقلانیت به جلو حرکت کنن. شاید یه اتفاق ناگوار، بتونه بهانه ای بشه برای اینکه وجدان ها بیدار بشن و آدما به جای کینه و نفرت، به سمت همبستگی و برادری برن.

نتیجه گیری

خلاصه بگیم، زمین لرزه ۱۷۵۵ لیسبون فقط یه زلزله ساده نبود. اون یه اتفاق ناگوار در لیسبون بود که لیسبون رو نه فقط از لحاظ فیزیکی، بلکه از نظر فکری و فلسفی هم تکون داد. این فاجعه، نقطه عطفی تو تاریخ اروپا شد؛ از یه طرف باعث شد علم زلزله شناسی متولد بشه و از طرف دیگه، جرقه جنگ های بزرگ فلسفی رو تو دوران روشنگری زد.

نقش مارکی دو پومبال تو بازسازی شهر و نگاه علمی اش، نشون داد که چقدر یه رهبری قاطع و هوشمندانه می تونه از دل ویرانی، یه فرصت برای ساختن یه آینده بهتر بیرون بکشه. بحث های بین ولتر، لایب نیتس و روسو هم به ما یاد داد که چطور یه بلای طبیعی می تونه عمیق ترین باورهای انسانی رو به چالش بکشه و مسیر فکر رو عوض کنه. لیسبون از خاکستر خودش دوباره متولد شد و به ما یادآوری کرد که چقدر مهمه از گذشته درس بگیریم. این داستان نشون میده که حتی یه اتفاق ناگوار هم می تونه سرآغاز تحولات بزرگ و مثبت باشه، اگه فقط درست بهش نگاه کنیم و مسئولانه عمل کنیم.