ارش چیست و چگونه محاسبه می شود

ارش، مبلغی است که بابت جبران خسارت های بدنی که شرع برایشان دیه مشخصی تعیین نکرده، پرداخت می شود. این مبلغ رو دادگاه با کمک کارشناس پزشکی قانونی تعیین می کنه و برخلاف دیه، فرمول از پیش تعیین شده ای نداره. اگه خدای نکرده خودتون یا یکی از عزیزانتون دچار آسیب بدنی شدین و پزشک قانونی یه درصد ارش براتون تعیین کرده، طبیعیه که هزار تا سوال تو ذهنتون پیش میاد. مثلاً ارش اصلاً چیه؟ با دیه چه فرقی داره؟ یا اینکه چطور این مبلغ رو حساب می کنن؟ خیلی ها فکر می کنن ارش هم مثل دیه یه جدول مشخص داره، در صورتی که واقعیت چیز دیگه ایه. ما اینجا هستیم تا این موضوع پیچیده حقوقی رو براتون روشن کنیم و کاری کنیم که بتونید حقوق خودتون رو بهتر بشناسید.

سلامت جسمی و روحی هر کدوم از ما یه دارایی ارزشمنده که هیچ کس حق نداره بهش آسیب بزنه. اما خب، زندگی پر از اتفاقات پیش بینی نشده ست؛ از یه تصادف ساده تا خدای نکرده یه درگیری که منجر به آسیب های جدی بشه. تو این جور مواقع، قانون برای جبران خسارت های بدنی، راهکارهایی رو پیش بینی کرده. شاید اسم دیه رو خیلی شنیده باشید؛ مبلغی مشخص که شرع و قانون برای از بین رفتن یا آسیب دیدن اعضای بدن تعیین کرده. ولی همیشه هم این طور نیست که برای هر آسیبی یه دیه مشخص و از پیش تعیین شده وجود داشته باشه. اینجا دقیقاً همون نقطه ایه که پای ارش به ماجرا باز می شه. ارش، یه جور دیه غیرمقدر یا نامشخص هست که سازوکار خاص خودش رو برای تعیین و پرداخت داره و معمولاً هم سوالات زیادی رو برای مردم عادی و حتی کسایی که تو کار حقوق هستن، ایجاد می کنه. بیاین با هم قدم به قدم این مفهوم رو واکاوی کنیم.

اصلا ارش چیست؟ (یه تعریف ساده و کاربردی)

بذارین اول از همه یه تعریف خیلی ساده و دوستانه از ارش بهتون بدم. فرض کنید تو خیابون راه می رید و پاتون یه پیچ می خوره و تاندون پاتون آسیب می بینه. یا شاید خدای نکرده یه نفر ناخواسته به صورتتون ضربه بزنه و غضروف بینیتون آسیب ببینه. تو این جور موارد، ممکنه آسیب وارده جدی باشه، درد و رنج زیادی داشته باشه و حتی براتون مشکلات پزشکی ایجاد کنه، ولی اگه تو قانون مجازات اسلامی بگردید، دیه مشخصی برای تاندون پیچ خورده یا آسیب غضروف بینی پیدا نمی کنید. اینجا دقیقاً جاییه که مفهوم ارش به کمکتون میاد.

ارش، به زبان ساده، همون دیه ایه که مقدارش تو شرع و قانون از قبل تعیین نشده. یعنی برای آسیب هایی که لیست مشخصی از دیه ندارن، دادگاه با مشورت کارشناس های خبره (معمولاً پزشکی قانونی)، میاد و یه مبلغ رو به عنوان جبران خسارت تعیین می کنه. ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی هم همین رو میگه:

ارش، دیه غیر مقدر است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و تاثیر آن بر سلامت مجنی علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می کند. مقررات دیه مقدر در مورد ارش نیز جریان دارد مگر اینکه در این قانون ترتیب دیگری مقرر شود.

پس میبینید که ارش یه جور دیه سفارشی سازیه! یعنی برای هر مورد، با توجه به شرایط خاص خودش، بررسی و محاسبه می شه. مثلاً اگه کسی به گوش شما آسیب بزنه و شنواییتون کم بشه، چون تو قانون برای نقص شنوایی دیه مشخصی تعیین شده، اون مبلغ رو می گیرید. اما اگه همین آسیب باعث بشه گوشتون مثلاً بدشکل بشه بدون اینکه شنواییتون کم بشه و برای اون بدشکلی هم دیه ای تو قانون نباشه، اینجا پای ارش به میون میاد.

چرا اصطلاح حکومت هم برای ارش به کار میره؟

شاید شنیده باشید که بعضی وقتا به ارش حکومت هم میگن. این اصطلاح بیشتر تو متون فقهی و حقوقی قدیمی تر دیده می شه. دلیلش هم برمی گرده به این که تعیین میزان این نوع دیه به حاکم یا همون قاضی واگذار شده و ایشون با حکمش این مبلغ رو مشخص می کنه. پس اگه جایی شنیدید حکومت، بدونید منظور همون ارشه.

چه آسیب هایی مشمول ارش می شن؟

خب، تا اینجا فهمیدیم ارش برای آسیب هایی هست که دیه مقدر ندارن. اما می خوایم ببینیم دقیقاً چه آسیب هایی رو میشه مثال زد:

• آسیب به تاندون ها و رباط های بدن (مثل پارگی رباط زانو یا آسیب تاندون شانه)
• شکستگی هایی که منجر به نقص عضو دائمی نمی شن و دیه مشخصی براشون تعیین نشده (مثل برخی شکستگی های ریز در استخوان های کوچک)
• برخی آسیب های غضروفی (مثل آسیب به غضروف بینی یا مفاصل)
• جنون ادواری (گاهی اوقات یه آسیب می تونه باعث بشه فرد دچار اختلالات روانی دوره ای بشه که برای این مورد هم ارش در نظر گرفته میشه)
• شکستن استخوان دنبالچه
• خراشیدگی های عمیق پوست که منجر به از بین رفتن کامل پوست نمی شن ولی آثار قابل توجهی باقی میذارن.
• از بین رفتن بویایی یا چشایی به صورت جزئی یا موقت.

در واقع، هر آسیب جسمانی که شرع برای اون دیه مشخصی تعیین نکرده باشه، قاضی می تونه براش ارش تعیین کنه. ماده ۵۵۹ قانون مجازات اسلامی هم این موضوع رو تأیید می کنه:

هرگاه در اثر جنایت صدمه ای بر عضو یا منافع وارد آید چنانچه برای آن جنایت در شرع دیه مقدر یا نسبت معینی از آن به شرح مندرج در این قانون مقرر شده باشد مقدار مقرر و چنانچه شرعاً مقدار خاصی برای آن تعیین نشده ارش آن قابل مطالبه است.

پس اگه آسیبی دیدید که فکر می کنید تو لیست دیه های ثابت نیست، احتمالاً مشمول ارش میشید و حق دارید بابتش درخواست جبران خسارت کنید.

تفاوت های ارش با دیه: رفیق یا رقیب؟

ارش و دیه هر دو مکانیزم هایی برای جبران خسارت های بدنی هستن، اما تفاوت های مهمی با هم دارن که دونستنشون حسابی کمکتون می کنه. خیلی ها این دو تا رو با هم اشتباه می گیرن، ولی واقعیت اینه که هر کدوم قواعد و چارچوب های خودشون رو دارن.

بیاین برای اینکه قضیه براتون شفاف تر بشه، یه جدول مقایسه ای ببینیم:

ویژگی	ارش (دیه غیر مقدر)	دیه (دیه مقدر)
میزان مبلغ	دادگاه با نظر کارشناس (پزشکی قانونی) تعیین می کنه.	شرع مقدس و قانون دقیقاً مبلغش رو مشخص کرده.
مستند قانونی تعیین	ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی و نظر کارشناس.	مواد مختلف قانون مجازات اسلامی برای هر عضو/آسیب.
تفاوت زن و مرد	اصولاً فرقی بین زن و مرد نداره، اما سقفش نباید از دیه زن بیشتر بشه (ماده ۵۶۲).	دیه زن نصف دیه مرد است.
سقف مبلغ	نباید از دیه مقدر همون عضو یا منفعت بیشتر بشه (ماده ۵۴۸).	سقفی نداره و مقدارش از پیش معین و ثابته.
مهلت پرداخت	مهلت معینی تو قانون براش در نظر گرفته نشده.	مهلت های مشخص (۱ سال برای عمد، ۲ سال برای شبه عمد، ۳ سال برای خطای محض).

حالا بیاین این تفاوت ها رو یه کم دقیق تر بررسی کنیم:

میزان مبلغ: ثابت یا متغیر؟

اولین و مهم ترین تفاوت همینه. تو دیه، شما دقیقاً می دونید که مثلاً دیه یه دست یا یه چشم چقدره و عددش ثابته. اما تو ارش، اصلاً این طور نیست! هیچ جدول یا لیست از پیش تعیین شده ای برای ارش وجود نداره. این مبلغ رو قاضی پرونده، با توجه به نوع آسیب و البته مهم تر از همه، نظر کارشناس پزشکی قانونی، تعیین می کنه. برای همین، می گن ارش دیه غیر مقدر یا نامشخص.

مستند قانونی: ماده ۴۴۹ برای ارش، بقیه برای دیه!

دیه مقدر تو مواد مختلف قانون مجازات اسلامی برای هر عضو و هر آسیبی، مفصل توضیح داده شده. مثلاً دیه قطع شدن دست یا پای راست، دیه از بین رفتن شنوایی یا بینایی و… اما ارش، همون طور که قبلاً هم گفتیم، بر اساس ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی و با نظر کارشناسی مشخص می شه. این ماده، چارچوب کلی برای تعیین ارش رو به دست قاضی می ده.

تفاوت زن و مرد: جایی که ارش یه کم مهربون تره!

یکی از بحث برانگیزترین مسائل تو بحث دیه، تفاوت دیه زن و مرده. به طور کلی، دیه کامل یه زن تو جنایات، نصف دیه کامل یه مرده. اما تو ارش یه قضیه فرق می کنه. طبق ماده ۵۶۲ قانون مجازات اسلامی، تو تعیین ارش، فرقی بین زن و مرد نیست. یعنی اگه یه آسیب مشابه به یه زن و یه مرد وارد بشه که دیه مقدر نداره و مشمول ارش بشه، مبلغ ارش برای هر دو به یک اندازه تعیین میشه. البته یه نکته مهم داره: میزان ارش زن نباید از دیه مقدر اون عضو یا منفعت زن بیشتر باشه، حتی اگه مساوی با ارش همون آسیب تو مرد باشه. یعنی اگه ارش یه آسیب تو مرد مثلاً ۱۰۰ میلیون تومن بشه و دیه مقدر همون عضو (اگه دیه مقدر داشت) تو زن ۵۰ میلیون تومن، دیگه ارش زن نمیتونه از اون ۵۰ میلیون بیشتر باشه.

سقف مبلغ: ارش هیچ وقت از دیه بیشتر نمیشه!

یه نکته مهم دیگه که تو ماده ۵۴۸ قانون مجازات اسلامی بهش اشاره شده، اینه که مقدار ارش یک جنایت، هیچ وقت نباید بیشتر از دیه مقدر همون عضو یا منفعتی باشه که آسیب دیده. مثلاً اگه یه آسیب به دست وارد شده که منجر به ارش میشه، مبلغ ارش نباید از دیه کامل یک دست تجاوز کنه. این یعنی یه سقف منطقی برای ارش وجود داره تا از تعیین مبالغ خیلی زیاد جلوگیری بشه.

مهلت پرداخت: ارش عجله نداره!

برای پرداخت دیه، قانون مهلت های مشخصی تعیین کرده: یک سال برای جنایات عمدی، دو سال برای شبه عمدی و سه سال برای خطای محض. اما نکته جالب اینجاست که برای پرداخت ارش، هیچ مهلت مشخصی تو قانون در نظر گرفته نشده! این یعنی هر وقت حکم قطعی بشه، محکوم علیه موظفه ارش رو پرداخت کنه و محدودیت زمانی خاصی برای این پرداخت وجود نداره. البته این به این معنی نیست که می تونه هر وقت دلش خواست پرداخت کنه، بلکه به محض قطعیت حکم باید اقدام کنه وگرنه می تونید برای اجراش پیگیری قانونی کنید.

چطور ارش رو حساب می کنند؟ (فرمول جادویی وجود نداره!)

خب، تا اینجا فهمیدیم که ارش مبلغی از پیش تعیین شده نیست و قاضی اون رو مشخص می کنه. اما این قاضی چطور به این مبلغ می رسه؟ آیا یه فرمول پیچیده یا یه ماشین حساب جادویی داره؟ نه! واقعیت اینه که برخلاف دیه که فرمول ها و نرخ های ثابتی داره، برای محاسبه ارش، فرمول ثابت و مشخصی وجود نداره. اینجاست که نقش پزشکی قانونی و دانش قاضی حسابی پررنگ میشه.

ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی، همون طور که قبلاً هم دیدیم، راهنمای قاضی برای تعیین ارشه. این ماده به چند تا عامل مهم اشاره می کنه که قاضی باید حتماً اونا رو تو نظر بگیره:

۱. نوع و کیفیت جنایت: عمدی بوده یا سهوی؟

خیلی فرق می کنه که یه آسیب عمدی وارد شده باشه یا سهوی. اگه کسی از قصد به شما آسیب بزنه، این موضوع می تونه تو تعیین میزان ارش تاثیرگذار باشه. همچنین، کیفیت و شیوه ارتکاب جنایت (مثلاً با چه ابزاری یا در چه شرایطی) هم برای قاضی مهمه. البته معمولاً این عامل بیشتر تو نوع مجازات های دیگه (مثل قصاص) اهمیت داره، اما تو تعیین ارش هم بی تأثیر نیست.

۲. تأثیر روی سلامتی: چقدر درد کشیدید؟ چقدر آسیب دیدید؟

اینجا قلب ماجرای تعیین ارشه! قاضی باید ببینه آسیبی که به شما وارد شده، چقدر روی سلامتیتون تأثیر گذاشته. آیا دچار نقص عضو شدین؟ عملکرد یکی از اعضاتون کم شده؟ چقدر درد و رنج کشیدید؟ آیا این آسیب دائمیه یا موقت؟ این ها همه سوالاتیه که باید جوابش مشخص بشه تا بتونن ارش رو تعیین کنن.

۳. میزان خسارت وارده: فقط جسمی نیست!

خسارت فقط جسمی نیست. آسیب می تونه جنبه های مادی و معنوی هم داشته باشه. مثلاً اگه یه آسیب باعث بشه نتونید چند مدت کار کنید، این میشه خسارت مادی. یا اگه ظاهر شما رو تحت تأثیر قرار بده و باعث رنج روحی بشه، میشه خسارت معنوی. البته معمولاً تو بحث ارش بیشتر روی جنبه های جسمی و تأثیرش روی زندگی عادی فرد تمرکز میشه.

۴. در نظر گرفتن دیه مقدر: یه خط کش برای اندازه گیری!

قاضی برای اینکه یه معیار و ملاک نسبی داشته باشه، همیشه دیه مقدر رو مد نظر قرار میده. مثلاً اگه آسیب به تاندون دست وارد شده باشه، قاضی می تونه با خودش بگه: دیه کامل یه دست چقدره؟ خب، این آسیب به تاندون، مثلاً چقدر از عملکرد اون دست رو تحت تأثیر قرار داده؟ به این ترتیب، با یه مقایسه نسبی، مبلغ ارش رو تعیین می کنه. هدف اینه که ارش از دیه مقدر همون عضو بیشتر نشه، چون منطقی نیست که برای یه آسیب جزئی تر، مبلغی بیشتر از دیه عضو کامل بپردازند.

۵. جلب نظر کارشناس: متخصصان پزشکی قانونی حرف اول رو میزنن!

شاید مهم ترین بخش تعیین ارش همینجاست. قاضی خودش که پزشک نیست! پس چطور می تونه میزان آسیب و تأثیرش روی بدن رو تشخیص بده؟ اینجاست که پای کارشناس های خبره پزشکی قانونی به پرونده باز میشه. پزشکی قانونی بعد از معاینه دقیق مجنی علیه (کسی که آسیب دیده)، یه گزارش مفصل تهیه می کنه. تو این گزارش، نوع آسیب، شدت اون، و گاهی اوقات یه درصد از کارافتادگی یا میزان آسیب رو پیشنهاد میده. نظر این کارشناس ها برای قاضی خیلی مهمه و معمولاً مبنای اصلی تصمیم گیری ایشون قرار می گیره.

مراحل عملی تعیین ارش: از شکایت تا حکم دادگاه

حالا بیاین ببینیم تو عمل، اگه کسی دچار آسیبی بشه که مشمول ارشه، باید چه مراحلی رو طی کنه:

1. طرح شکایت: اول از همه، فرد آسیب دیده (مجنی علیه) باید شکایتش رو تو مراجع قضایی (دادسرا یا دادگاه) مطرح کنه.
2. ارجاع به پزشکی قانونی: مرجع قضایی (بازپرس یا قاضی) پرونده رو به پزشکی قانونی ارجاع میده تا میزان و نوع آسیب رو بررسی کنن.
3. صدور گواهی پزشکی قانونی: پزشکی قانونی، بعد از معاینه، یه گواهی مفصل صادر می کنه که توش نوع آسیب، شدت اون، و پیشنهاد درصد آسیب دیدگی رو میاره. این گزارش، رکن اصلی برای تعیین ارشه.
4. بررسی توسط قاضی: قاضی با در نظر گرفتن گزارش پزشکی قانونی، اوضاع و احوال پرونده، شهادت شهود (اگه باشن)، و سایر دلایل، به موضوع رسیدگی می کنه.
5. صدور رأی دادگاه: در نهایت، قاضی با توجه به همه این موارد، مبلغ ارش رو تعیین و حکم رو صادر می کنه.

مثلاً، فرض کنید تو یه تصادف، غضروف بینی شما آسیب جدی می بینه. شما به دادگاه شکایت می کنید. دادگاه شما رو به پزشکی قانونی معرفی می کنه. پزشکی قانونی بعد از معاینه و شاید انجام آزمایش های لازم، اعلام می کنه که مثلاً ۷۰ درصد از عملکرد غضروف بینی شما از بین رفته و این آسیب به فلان میزان روی تنفس و زیبایی شما تأثیر گذاشته. قاضی با توجه به این گزارش، مبلغ ارش رو تعیین می کنه و مثلاً می تونه بگه ارش شما معادل ۵ درصد دیه کامل انسانه (که البته این یک مثال است و عدد دقیق را کارشناس تعیین می کند).

جدول ارش پزشکی قانونی: آیا همچین چیزی داریم؟

این یکی از پرتکرارترین سوالاتیه که مردم می پرسن و یه باور غلط رایج تو جامعه ست. خیلیا فکر می کنن مثل دیه که یه سری جدول و نرخ ثابت داره، برای ارش هم پزشکی قانونی یه جدول یا لیست مشخصی از مبالغ داره که از روی اون تعیین می کنند. اما باید بگم که نه! هیچ جدول ثابت و از پیش تعیین شده ای با مبالغ مشخص به اسم جدول ارش پزشکی قانونی تو نظام حقوقی ما وجود نداره.

دلیلش هم خیلی واضحه: ماهیت ارش دقیقاً همینه که برای آسیب های غیرمقدر و متنوعی که دیه مشخص ندارن، تعیین می شه. هر آسیبی شرایط خاص خودش رو داره، ممکنه شدت و وسعتش تو افراد مختلف متفاوت باشه و تأثیراتش هم فرق کنه. مثلاً پارگی رباط زانو تو یه ورزشکار ممکنه خسارت خیلی بیشتری نسبت به یه فرد عادی داشته باشه. برای همین، نمیشه یه جدول ثابت برای همه این موارد پیچیده و خاص تهیه کرد.

پس، کارشناس پزشکی قانونی بر اساس معاینه دقیق، بررسی مدارک پزشکی و تجربیات خودش، میزان آسیب رو به صورت درصدی از دیه کامل یا به صورت توصیفی اعلام می کنه و این درصد رو به دادگاه پیشنهاد میده. قاضی هم با توجه به اون گزارش و سایر جوانب پرونده، مبلغ نهایی ارش رو تعیین می کنه.

ارش یک درصد دیه کامل یعنی چقدر؟ (یه حساب سرانگشتی)

با اینکه جدول مشخصی برای ارش نداریم، اما همون طور که گفتیم، کارشناس های پزشکی قانونی یا حتی دادگاه، ممکنه ارش رو به صورت درصدی از دیه کامل انسان یا درصدی از دیه یه عضو خاص تعیین کنن. مثلاً ممکنه تو گواهی پزشکی قانونی ببینید که میزان ارش آسیب وارده، معادل یک درصد دیه کامل انسان است. اینجا ممکنه این سوال براتون پیش بیاد که خب، این یک درصد یعنی چقدر پول؟

محاسبه این مورد خیلی ساده ست. کافیه نرخ دیه کامل انسان تو همون سالی که آسیب اتفاق افتاده رو بدونید و اون درصد رو توش ضرب کنید. بیاین با یه مثال قضیه رو روشن کنیم:

فرض کنید نرخ دیه کامل انسان برای سال ۱۴۰۳ (با فرض ۱۲۰۰ میلیون تومان) تعیین شده باشه.

حالا اگه تو گزارش پزشکی قانونی نوشته شده باشه که ارش شما معادل ۱ درصد دیه کامله، مبلغش این جوری حساب میشه:

• ۱ درصد از ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان (۱,۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان)
• = ۱/۱۰۰ * ۱,۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
• = ۱۲,۰۰۰,۰۰۰ تومان

پس تو این مثال، مبلغ ارش شما دوازده میلیون تومان میشه. یا اگه مثلاً ارش ۱۰ درصد دیه کامل باشه، میشه ۱۲۰ میلیون تومان. همین طور اگه کارشناس مثلاً بگه ارش، معادل ۵ درصد دیه یک چشم هست، شما باید دیه یک چشم رو حساب کنید (که نصف دیه کامل هست) و بعد ۵ درصد اون رو محاسبه کنید.

نکته مهم: این روش محاسبه فقط زمانی کاربرد داره که کارشناس یا دادگاه، ارش رو به صورت درصدی از دیه کامل (یا دیه یه عضو خاص) تعیین کرده باشن. در غیر این صورت، مبلغ ارش به صورت مستقیم توسط دادگاه مشخص میشه.

کی باید ارش رو پرداخت کنه؟ (مسئولیت گردن کیه؟)

وقتی صحبت از جبران خسارت میشه، این سوال پیش میاد که خب، پول رو کی باید بده؟ تو بحث ارش هم مثل دیه، مسئولیت پرداخت بر اساس نوع جنایت (عمد، شبه عمد یا خطای محض) فرق می کنه.

۱. جنایات عمدی و شبه عمدی: خود مرتکب پای حساب!

اگه خدای نکرده یه نفر با قصد و نیت (جنایت عمدی) یا حتی بدون قصد اما با بی احتیاطی و بی مبالاتی (جنایت شبه عمدی) به شما آسیب بزنه، مسئولیت پرداخت ارش (و دیه) مستقیماً با خود همون فرد مرتکب (جانی) هست. این موضوع تو ماده ۴۶۲ قانون مجازات اسلامی هم بهش اشاره شده.

مثلاً اگه کسی تو یه درگیری، عمداً به پای شما ضربه بزنه و تاندون شما آسیب ببینه و ارش براتون تعیین بشه، خودش باید این مبلغ رو پرداخت کنه.

۲. جنایات خطای محض: پای عاقله به میون میاد!

جنایت خطای محض یعنی چی؟ یعنی نه قصدی برای آسیب رسوندن بوده، نه بی احتیاطی. مثلاً تو خواب کسی غلت می زنه و ناخواسته به کسی ضربه میزنه. تو این موارد، قانون یه نهاد به اسم عاقله رو مسئول پرداخت دیه (و ارش) می دونه. عاقله کیه؟ عاقله در واقع مردان فامیل نسبی پدری مرتکب هستن که توانایی مالی دارن.

البته یه تبصره مهم وجود داره:

• اگه خطای محض با «بینه» (شهادت دو نفر شاهد عادل)، «قسامه» (سوگند خوردن افراد) یا «علم قاضی» ثابت بشه، مسئولیت پرداخت با عاقله ست.
• اما اگه خطای محض با «اقرار خود مرتکب» (یعنی خودش اعتراف کنه) یا «نکول از سوگند» (یعنی قسم نخوره)، ثابت بشه، مسئولیت پرداخت با خود مرتکبه، نه عاقله. این رو خوب تو ذهنتون داشته باشید.

مباشرت و تسبیب: هر دو مسئولیت دارن!

گاهی اوقات یه آسیب ممکنه مستقیماً توسط یه نفر (مباشرت) ایجاد نشده باشه، بلکه به صورت غیرمستقیم و با فراهم کردن شرایط (تسبیب) به وجود اومده باشه. مثلاً یه نفر چاهی رو تو مسیر عمومی بدون علامت گذاری حفر کنه و شما تو اون بیفتید و آسیب ببینید. تو این جور موارد، طبق ماده ۴۹۲ قانون مجازات اسلامی، هم کسی که مستقیماً آسیب رو وارد کرده و هم کسی که با فراهم کردن شرایط باعث آسیب شده، ممکنه مسئول پرداخت دیه (که شامل ارش هم میشه) باشن. قاضی تشخیص میده که مسئولیت گردن کیه یا بین چند نفر تقسیم میشه.

مهلت و نحوه پرداخت ارش: عجله نکنید!

یکی از سوالات پررنگ تو ذهن افراد آسیب دیده، اینه که خب حالا که ارش تعیین شد، تا کی باید پرداخت بشه و اصلاً چطوری میشه این پول رو از محکوم علیه گرفت؟

مهلت پرداخت ارش: عجله ای در کار نیست؟

قبلاً هم گفتیم که برای پرداخت دیه، قانون مهلت های مشخصی رو تعیین کرده (۱ سال برای عمد، ۲ سال برای شبه عمد و ۳ سال برای خطای محض). اما نکته جالب اینجاست که برای پرداخت ارش، هیچ مهلت معین و مشخصی تو قانون وجود نداره! این یعنی چی؟ یعنی به محض اینکه حکم دادگاه برای پرداخت ارش قطعی شد، محکوم علیه (کسی که باید پول رو بده) باید بلافاصله اقدام به پرداخت کنه.

اداره حقوقی قوه قضائیه هم تو یکی از نظریات مشورتی خودش (شماره ۹۸۳/۷ – مورخ ۱۳۷۵/۲/۱۳) صراحتاً اعلام کرده که: «مهلت های معینه برای پرداخت دیه شامل پرداخت ارش نمی شود» و بنابراین «پرداخت ارش مهلت معینی ندارد.»

پس اگه حکمی برای ارش براتون صادر شد و قطعی شد، دیگه نیازی نیست صبر کنید تا مهلت خاصی بگذره. می تونید بلافاصله برای دریافتش اقدام کنید.

نحوه پیگیری عدم پرداخت: اگه پول نداد چی میشه؟

اگه محکوم علیه بعد از قطعی شدن حکم، از پرداخت ارش خودداری کرد، نگران نباشید! قانون برای این شرایط هم راهکار داره:

1. صدور اجراییه: شما می تونید از دادگاه بخواید که برای اجرای حکم، اجراییه صادر کنه. اجراییه یه برگه رسمی یه که به محکوم علیه ابلاغ میشه و بهش فرصت میده تو یه بازه زمانی مشخص (معمولاً ۱۰ روز) دین خودش رو بپردازه.
2. مطالبه از طریق ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی: اگه محکوم علیه تو اون فرصت اجراییه هم پرداخت نکرد، شما می تونید بر اساس ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، برای وصول ارش اقدام کنید. این ماده اختیارات زیادی به شما میده، از جمله:
   • توقیف اموال: می تونید درخواست کنید که اموال محکوم علیه (مثل حساب های بانکی، ماشین، ملک، حقوق و…) توقیف بشه و از محل اون، ارش شما پرداخت بشه.
   • جلب و حبس: اگه محکوم علیه هیچ مالی برای توقیف نداشته باشه و ثابت بشه که با وجود توانایی مالی از پرداخت خودداری می کنه (یا حتی اگه اعسار اون رد بشه)، می تونید درخواست جلب و حبس اون رو بدید. البته این آخرین مرحله ست و معمولاً با توقیف اموال قضیه حل میشه.
3. دعوای اعسار: از اون طرف، اگه محکوم علیه واقعاً توانایی مالی برای پرداخت ارش رو نداشته باشه، می تونه دادخواست اعسار مطرح کنه. یعنی به دادگاه بگه که ورشکست شده و نمی تونه دینش رو بپردازه. اگه دادگاه اعسار اون رو بپذیره، ممکنه پرداخت ارش رو به صورت قسطی دربیاره یا تا زمانی که توانایی پیدا کنه، مهلت بده. البته این هم خودش شرایط و مراحل قانونی خاص خودش رو داره.

خلاصه که جای نگرانی نیست. نظام قضایی ما برای گرفتن حقتون از مجرم، ابزارهای قانونی لازم رو فراهم کرده.

ارش در تصادفات چطور محاسبه می شه؟ (نقش بیمه!)

یکی از شایع ترین مواردی که پای ارش به میون میاد، تصادفات رانندگیه. وقتی تو یه تصادف آسیب می بینید، اولاً باید بدونید که جبران خسارت بر عهده کیه. معمولاً شرکت بیمه مسئولیت مدنی وسیله نقلیه مقصر، مسئول پرداخت خسارته.

روند کار دقیقاً همون چیزیه که بالا توضیح دادیم. یعنی:

1. شما بعد از تصادف، به مراکز درمانی مراجعه می کنید و مدارک پزشکی رو جمع آوری می کنید.
2. شکایت رو تو دادسرا یا دادگاه مطرح می کنید و پرونده برای بررسی آسیب ها به پزشکی قانونی ارجاع میشه.
3. پزشکی قانونی بعد از معاینه، نوع آسیب ها و میزان دیه (اگه مقدر باشه) یا ارش (اگه غیرمقدر باشه) رو تعیین می کنه.
4. دادگاه با توجه به گزارش پزشکی قانونی و سایر مدارک، حکم به پرداخت دیه یا ارش میده.

حالا اینجا نقش شرکت بیمه چیه؟ شرکت بیمه، بر اساس بیمه نامه ای که راننده مقصر داره، موظفه دیه یا ارش رو به شما پرداخت کنه. معمولاً کارشناس بیمه هم گزارش پزشکی قانونی رو بررسی می کنه و اگه با مبلغ تعیین شده تو حکم دادگاه موافق نباشه، ممکنه درخواست کارشناسی مجدد بده یا اعتراض کنه. ولی در نهایت، مبلغی که تو حکم قطعی دادگاه میاد، باید توسط بیمه پرداخت بشه.

گاهی اوقات هم ممکنه آسیب های شما هم دیه مقدر داشته باشه و هم ارش. مثلاً تو همون تصادف، هم دستتون بشکنه (دیه مقدر) و هم تاندون شونتون آسیب ببینه (ارش). تو این شرایط، هر دو مبلغ رو باید از بیمه یا شخص مقصر مطالبه کنید و هیچ تداخلی با هم ندارن.

نتیجه گیری: ارش، راهگشای جبران خسارت های خاص!

خب، تا اینجا با هم سفر کوتاهی تو دنیای پیچیده ارش داشتیم. دیدیم که ارش، یه جور دیه خاص و غیرمقدره که برای جبران خسارت هایی به کار میره که تو قانون، مبلغ مشخصی براشون تعیین نشده. تفاوت اصلیش با دیه هم تو همین نامشخص بودن مبلغشه که توسط قاضی و با کمک نظر کارشناس پزشکی قانونی تعیین می شه.

اینکه فرقی بین ارش زن و مرد نیست (البته با در نظر گرفتن سقف دیه زن) و اینکه مهلت پرداخت مشخصی نداره، از ویژگی های مهم ارشه. یادتون باشه که هیچ جدول از پیش تعیین شده ای برای ارش وجود نداره و هر مورد، قصه خودش رو داره و باید جداگانه بررسی بشه.

آگاهی از این جزئیات، هم برای کسایی که آسیب دیدن و هم برای کسایی که ناخواسته باعث آسیب شدن، خیلی مهمه. چون این آگاهی می تونه بهشون کمک کنه تا حقوق و تکالیف خودشون رو بهتر بشناسن و تو مراحل قانونی، با چشم بازتری عمل کنن. اگه خدای نکرده تو موقعیتی قرار گرفتید که نیاز به تعیین ارش داشتید، حتماً از یه وکیل یا مشاور حقوقی متخصص کمک بگیرید تا بهترین نتیجه رو بگیرید و حقتون پایمال نشه. اونا می تونن تو این مسیر پر پیچ و خم، راهنماییتون کنن و نذارن که حقی ازتون ضایع بشه.