روایت علم از جدایی بحرین از ایران

فهیمه نظری: روز یک شنبه 9 فروردین 1349، اردشیر زاهدی وزیر خارجه وقت ایران به مجلس شورای ملی و سنا اطلاع داد که سازمان ملل در مورد استقلال بحرین از ساکنان آن نظرخواهی خواهد کرد. در همان روز نیز اوتانت دبیرکل وقت سازمان ملل بیانیه ای را منتشر کرد که طی آن اعلام می داشت کسب نظر مردم بحرین تقاضای مشترک ایران و انگلیس بوده است.

در همین روز نماینده ی سازمان ملل، به بحرین اعزام شد و به مدت 20 روز از ساکنان آن نظرخواهی و در نهایت به دبیرکل گزارش کرد که «قاطبهِ قریب به اتفاق سکنه بحرین جویای تشکیل دولتی کاملا مستقل و عربی در آن جزیره می باشند.» (بحرین چرا و چگونه از ایران جدا شد، عباس پرتوی مقدم، مطالعات تاریخی، زمستان 1385، شماره 15) اندکی بعد و بر اساس گزارش دبیرکل سازمان ملل به شورای امنیت، این شورا در 21 اردیبهشت 1349 قطعنامه 278 را بر اساس خواسته مردم بحرین صادر و به دو کشور ایران و انگلستان ابلاغ کرد. بحرین نهایتا در مرداد 49 اعلام استقلال کرد و شاه ایران نیز بر آن صحه گذاشت.

اما این تنها بخشی از ماجرای بحرین بود که مثل توده ی کوچکی از نوک کوه یخ از آب بیرون زده و قابل رویت بود؛ توده ای عظیم تر آن که از سه سال پیش (1346) هر روز بزرگ و بزرگ تر می شد ناپیدا بود. فارغ از مناقشات دیرینه ای که در طول حدود 148-149 سال تحت الحمایگی بحرین و دیگر امیرنشین های خلیج فارس میان ایران و انگلستان رخ می داد و ایران هرازگاهی بر حق تاریخی خود بر مالکیت بحرین تاکید می کرد؛ اما این بار ماجرا بسیار جدی تر از همیشه بود.

همه چیز از آن چهارشنبه ی چهارم بهمن 46 آغاز می شد که دولت بریتانیا (در آن مقطع دیگر توان اداره و حفاظت از شیخ نشین های خلیج فارس را نداشت) تصمیمش مبنی بر خروج از خلیج فارس را در پایان 1971 اعلام کرد. پیش از خروج باید خیال خود را از امنیت آن منطقه و به ویژه نفت آن که منبعی حیاتی برایش بود راحت می کرد. نسخه ی شفابخش بریتانیا تشکیل فدراسیونی از شیخ نشین ها بود؛ آن چه امروز به نام کشور امارات متحده ی عربی می شناسیم، که البته در آن مقطع بنا بود بحرین، ابوموسی، تنب ها و قطر را نیز شامل شود و این شد جرقه ای برای مناقشه میان ایران و بریتانیا. ایران به لحاظ تاریخی بر سه منطقه ی نخست ادعای حاکمیت داشت و زیر بار این نسخه نمی رفت.

رفراندومی که دی ماه سال 1347 در دهلی نو برای نخستین بار و البته تلویحا از زبان شاه بیرون آمد، نتیجه ی ماه ها بگومگو با بریتانیا بر سر مالکیت بحرین بود. شاه در آن سخنرانی گفته بود: «ایران پیوسته به این سیاست خود دلبستگی داشته است که هرگز برای به دست آوردن اراضی و امتیازات ارضی علی رغم تمایل مردم آن سامان به زور متوسل نشود. من می خواهم بگویم که اگر مردم بحرین مایل نباشند به کشور ما ملحق شوند ما هرگز به زور متوسل نخواهیم شد زیرا این خلاف اصول سیاست دولت ماست که برای گرفتن این سرزمین به زور متوسل شود… سیاست و فلسفه ما این است که با اشغال و گرفتن سرزمین های دیگر از طریق زور مخالف باشیم… هر کاری که بتواند اراده مردم بحرین را به نحوی که نزد ما و شما و همه جهان به رسمیت شناخته شود نشان دهد خوب است.»

اما چه شد که برای نخستین بار نظرخواهی از ساکنان بحرین از دهان شاه بیرون آمد؟

یازده ماهِ پرتنش

از بهمن 46 تا دی ماه 47 که شاه آن حرف ها را بر زبان آورد، میان ایران و انگلستان بر سر مالکیت بحرین داستان ها گذشته بود؛ بگوبگوها، مناقشات و دعواهای سیاسی که اسدالله علم به صراحت در روزنوشت هایش درباره ی آن نوشته است.

علم در یادداشت هایش به تاریخ جمعه 18 اسفند 46 از تشکیل فدراسیون شیوخ خلیج فارس سخن می گوید و این که بناست بحرین را نیز به عنوان رییس آن بپذیرند: «فدارسیون شیوخ در خلیج فارس هم به صورت ظاهر درست می شود و می گویند بحرین را به عنوان هادی و رییس می پذیرند. البته این ها حرف هایی است که بر علیه ما درست می کنند بین اعراب هیچ وقت هم آهنگی و توافق نیست. ولی اگر واقعا به ریاست انتخاب شد وضع ما مشکل می شود یعنی به پرستیژ ما لطمه می خورد و گرنه اهمیتی ندارد.»

و چهار روز بعد از شکایت شاه می گوید که معتقد است تشکیل این فدراسیون فرمول انگلیسی هاست: «شکایت زیادی از انگلیسی ها فرمودند که اولا فدراسیون را تشکیل دادند [و] ریاست آن را به بحرین واگذار کردند و از آن بدتر دو جزیره ی تنب و ابوموسی را که میراث ظالمانه ی خود آن ها بود به فجیره دادند (شیخ نشین فجیره). (ابوموسی را به شارجه و تنب را به راس الخیمه داده اند…) این دیگر چه معنی دارد؟» تحلیل خود علم نیز در پاسخ به شاه جالب است: «عرض کردم: البته به آن ها اعتراض خواهم کرد، ولی شاهنشاه باید بدانید که خارجی اولا ممالک ضعیف را بر شما ترجیح می دهد که به اضافه مشغول لاس زدن با روس ها هم هستید. ثانیا از او چیزی کم نمی شود و فرقی به حال او نمی کند.» و در ادامه به راه حل خود در دوران نخست وزیری اش در شش سال قبل اشاره می کند که پیشنهاد داده بوده «باید برنامه ی ایرانی کردن این دو جزیره را فراهم آورد ولو با فرستادن فاحشه به آن جا. بعد که من رفتم [حسنعلی] منصور مرحوم، نوکر خارجی، که جز خدمتگزاری آن ها نقشه ی دیگری نداشت تمام برنامه های جنوب را به تدریج به هم زد. قدری تامل فرمودند و فکر کردند و ناراحت شدند… (سه شنبه 22 اسفند 46)

باز در 26 اسفند (46) کاردار سفارت انگلیس در غیاب سفیر که در مرخصی به سر می برد به دیدن علم (وزیر دربار) می رود و دستپاچه از این که اردشیر زاهدی وزیر خارجه ی ایران تهدید کرده در مقابل تشکیل فدراسیون عربی برای حفظ منافع ایران اقدام خواهد کرد می گوید که اصلا در آن تاریخی که مد نظر زاهدی بوده یعنی آخر مارس فدراسیون تشکیل نمی شود و در آوریل هم حتی بعید است که چنین اتفاقی بیفتد، و بعد گله می کند از علم که «به ما نسبت داده اید که سیاست مزورانه بازی کرده ایم و در تشکیل فدراسیون پشت پرده دست داشته ایم، چنین چیزی نیست و ما هیچ وقت ایران را رها نمی کنیم به یک ممالک کوچک بچسبیم الا این که در مورد حفظ منافع مان اقدامی بکنیم (منظورش نفت بود) کاری نکرده ایم و نمی کنیم.» علم نیز در پاسخ به او طوری می توپد که به قول خودش موجب دستپاچگی کاردار می شود: «شما دو عمل کرده اید که جای نگرانی برای ما دارد: یکی عضویت بحرین است در فدراسیون. این مطلب گرچه جای گله و نگرانی است ولی به هر حال یک حقیقتی است که موجود است و از همه ی شیخ نشین ها بزرگ تر است. هر ادعایی که ما داشته باشیم بالاخره منکر وجود آن نمی توان شد. ولی به چه مناسبت شما دو جزیره ی تنب و ابوموسی را به فجیره داده اید؟ این دیگر چه معنی دارد؟ چنان که ارباب من می فرمایند، یک میراث غصب شده ی ایران را شاه بخشی کرده اید. بعد هم طیارات شما از این شیخ نشین برای غصب جزایر حمایت می کند. این قابل تحمل نیست، برای هیچ ایرانی نیست ولی صریحا باید به شما بگویم این عمل شما با عکس العمل خیلی شدید ما روبه رو خواهد شد. نتیجه ی آن هرچه می خواهد باشد.»

فروردین 47 و تصمیم ایران بر پیاده کردن نیروی نظامی در ابوموسی و تنب ها

در پی این ماجراها ایران تصمیم می گیرد در جزایر تنب و ابوموسی نیروی نظامی پیاده کند، سر دنیس رایت سفیر وقت انگلیس که حالا از مرخصی برگشته روز جمعه 10 فرورین 1347 سراسیمه به دیدن علم می رود که «می خواهید در دو جزیره ی تنب و ابوموسی قوا پیاده کنید، ما ناچاریم جنگ کنیم.. اگر ایران بخواهد با زور در این جزایر پیاده شود، ما ناچار مقاومت نظامی می کنیم. دوم این که به نظر ما شما اگر عمل حاد کردید، ایران بیش تر منزوی خواهد شد.» سفیر هم چنینن از [مایکل] استوارت (وزیر خارجه) تلگرافی را برای علم می خواند مبنی بر این که «مجددا موضوع را مطالعه خواهند کرد و دستور رسیدگی دقیق داده است که راه حلی پیدا شود.» علم در پاسخ می گوید: «شاهنشاه از شما ناراضی هستند. این چه جور اتحادی است که بین ما موجود است (موضوع سنتو)؟… راجع به اضافه درآمد نفت هم که هیچ نمی دهید و خودتان را برکنار می گیرید. جزایر خود ما را هم که به اعراب آن هم به شارجه و راس الخیمه می دهید. پس به قول شما «متحد شما» به چه دل خوش کند؟… خلاصه ی کار این است که شاهنشاه تصور می فرمایند شما دارید با ما بازی می کنید و وقت تلف می کنید… این جزایر مال ماست و باید به ما برسد. اگر به این صورت فدراسیون تشکیل شود که راس الخیمه و شارجه هم جزو آن باشند، ما این فدراسیون را به هم خواهیم ریخت، به هر قیمتی که باشد.» در خلال همین گفت وگوها ناگهان روزنامه های عصر را می آورند حاوی اعلامیه ی تند و تیز وزارت خارجه در مورد تشکیل فدراسیون عربی. سفیر انگلستان از دیدن اعلامیه برآشفته می شود، علم می گوید: «ناراحت نشوید، شما فحش خور خالی دارید. چرا این ناراحتی ها همه برای ماست؟» به هر روی هر دو طرف به راه هایی فکر می کنند که اولا چطور انگلستان بحرین را جوز فدراسیون نیاورد و ثانیا جزایر تنب و ابوموسی چگونه به ایران برگردد. علم در این قسمت از یادداشت هایش توضیحات بیش تری نمی دهد: «می ترسم مبادا بمیرم و این یادداشت ها زوتر از موق خود (پنجاه سال دیگر) منتشر شود.» و باز مجددا سفیر انگلیس را تهدید به جنگ می کند که در صورت نرسیدن به نتیجه: «راه آخر جنگ خواهد بود. گو این که ما معتقدیم به قول سعی که اگر پیل زوری وگر شیر چنگ/ به نزدیک من صلح بهتر ز جنگ» (یادداشت های یک شنبه 11 و دوشنبه 12 فروردین 1347)

10 ما و 9 دیدار میان سفیر انگلیس و وزیر دربار ایران

از فروردین تا دی 47 که شاه در آن سخنرانی معروف در دهلی نو تلویحا حرف رفراندوم را در ماجرای بحرین پیش می کشد روی هم رفته 9 بار سفیر انگلیس به دیدن علم وزیر دربار می رود، 9 باری که با وجود دوستی میان او و وزیر دربار ایران تقریبا پر از تنش است، و در نهایت با وجود اصرار انگلیسی ها ایران موفق می شود مانع پیوستن بحرین و جزایر تنب و ابوموسی به فدراسیون عربی بشود. شاه در 28 اردیبهشت 47 به علم می گوید: «… اگر به جایی برسد (یعنی فدراسیون با بحرین تکمیل شود) ما ناچاریم آن را در دنیا اختراع انگلیسی معرفی کنیم و آن وقت برای آن آبرویی باقی نمی ماند و هم چنین نمی تواند دوام بیاورد. به علاوه بدبخت عربستان دوباره به زحمت می افتد زیرا به محض آن که اسم این فدراسیون را ببرد ما ناچاریم باز هم روابط خودمان را قطع کنیم.» و از او می خواهد که فورا سفیر را احضار و تهدید کند؛ تهدیدی که به نظر می رسد کارساز است چون در نهایت بحرین و جزایر تنب و ابوموسی جزو فدراسیون قرار نمی گیرند.

جالب است که تا پاییز 1347 یعنی دو ماه پیش از آن که شاه در هند ماجرای نظرخواهی از ساکنان بحرین را پیش بکشد به هیچ عنوان از حق حاکمیت ایران بر بحرین کوتاه نیامده است. علم در یادداشت های روز یک شنبه 26 آبان می نویسد: «از موکب مبارک شاهنشاه استقبال کردم و با هلیکوپتر در رکاب شاهانه به کاخ نیاوران رفتم… از جریان کارها پرسیدم. فرمودند ناچار عرب ها از ما باید تبعیت کنند راجع به بحرین به آن ها گفتم مال ماست، مگر خلاف آن را ثابت کنید. من عرض کردم راجع به ابوموسی مثل این که شارجه حاضر به معامله باشد، به خصوص اگر ملک فیصل او را ترغیب کند. فرمودند: از ادعای مالکیت خود دست برنمی داریم. عرض کردم: با اجاره و غیره فعلا سر شتر را داخل می کنیم. خندیدند، فرمودند: اجاره ی ما ادعای مالکیت را از بین می برد…»

اما کمتر از یک ماه بعد در 10 آذر 1347 به یکباره ماجرای رفراندوم در خاطرات علم مطرح می شود؛ رفراندومی که خروجی مذاکرات محرمانه ای میان ایران و انگلیس است (همانی که علم در خاطراتش ذکر نکرده به خاطر هراس از این که خاطراتش زودتر از پنجاه سال بعد منتشر شود): «در شرفیابی گزارش عرض کردم از مسافرت [فرهاد نیکخواه] معاون وزارت اطلاعات به عربستان سعودی و کویت و اردن و شیخ نشین هایی که با ما رابطه دارند به استثنای بحرین. عرض کردم: در این گزارش ملاحظه می فرمایید همه جا ایرانی هست و همه جا چه احساساتی نسبت به وطن دارند. چه جور است به جای آن که پافشاری در مسیله بکنیم (ما که حالا پافشاری در رفراندوم شدن درمی کنیم نه در اصل مسیله ی مالکیت) بیاییم این فدراسیونی [را] که تشکیل می شود، یا مثلا ممکن است تشکیل بشود، تقویت کنیم و خودمان عضو فدراسیون بشویم. هم چنین عربستان و کویت هم عضو بشوند. بحرین هم بشود، منتها شرط عضو شدن ما این باشد که یک حقوق اقلیتی برای عموم ایرانیان این مناطق که مخصوصا در مناطق و کویت بسیار زیاد هستند، شناخته شود. حقوق اقلیتی شبیه به اقلیت ترک های قبرس. این نیست که آن جاها شناخته شد، یعنی حق آب و گلی هم ما در زمین داریم، یعنی این امر در حکم مسیله نهفته است. عرض کردم حالا شیوخ همه نسبت تشکیلات تروریستی عدن و عمان و یمن که می خواهد به خلیج بسط پیدا کند، وحشت دارند. علاقه به تشکیل فدراسیون هم دارند، منتها به علت رودرواسی با ما دست به دست می کنند. میل و علاقه به حمایت ما هم دارند که در صورت عضویت ما مطلب حل می شود. یعنی عضویت ما در فدراسیون و یا قراردادهای دوجانبه با همه ی آن ها به شرط آن که حقوق اقلیت ایرانی در همه جا و من جمله در هم محترم شمرده شود، بهترین موقع برای این شگرد سیاسی بزرگ است. شاهنشاه قدری فکر کردند، فرمودند ما حالا که برنامه هایی داریم. من جسارت کردم عرض کردم چه نوع برنامه دارید؟ مگر نه این است که می خواهید با عربستان این مسایل را حل بفرمایید که هنوز هیچ فرمولی برای آن به دست نیامده است. این که بهترین راه است. فرمودند: آخر من در مالکیت آن جا حرف دارم، چطور به حقوق اقلیت قانع شوم. عرض کردم، اولا فقط شاهنشاه به مسیله ی مالکیت بحرین نظر دارید، بعد هم این کار را به رفراندوم گذاشته اید که اولا نتیجه اش معلوم نیست، یعنی تقریبا معلوم است که بر ضرر ماست. شیخ هم که رفراندوم نمی کند (البته احمق است که نمی کند). همه ی موضوعات هم معوق کار است. ممکن است ضمن یک قرارداد دفاعی بین عربستان و کویت و ایران در پایگاه مشترک هم دایر کنیم. تودهنی محکمی به مصر زده ایم، خیال عربستان هم تا اندازه [ای] از یک طرف راحت شده، تا در سمت جنوب خودش با مسیله ی یمن و عدن مقابله کند…

در خاتمه ی عرایضم گفتم اگر شاهنشاه واقعا اطلاعاتی دارید که رفراندوم بحرین ممکن است برای حق ما آبی گرم بکند حق این است در این کار پافشاری بکنیم، ولی اگر رفراندوم را برای افکار عمومی کشور خودمان می خواهید که بعد هم کار خاتمه شده تلقی بشود، عقیده ی من چنان که مکرر عرض کرده ام این است که مطلقا به این امر نباید اهمیت داد. شما تمام زندگی خودتان را وقف سعادت کشور کرده اید، چه بیمی از این که امروز و فردا مردم بد بگویند؟ خودتان هم که ترسی ندارید…»

در این سال بگو مگوهای ایران و بریتانیا یک دستاورد دیگر هم دارد و آن رضایت دادن انگلستان به بازگشت تنب ها به ایران است. ابوموسی اما موضوعی است که هم چنان محل مناقشه می ماند و به نظر همین موضوع هم اعلام عمومی و صریح رفراندوم را تا نهم فروردین 49 به تعویق می اندازد. در نهایت نیز ایران زیر بار واگذاری ابوموسی نمی رود و همزمان با خروج انگلستان از خلیج فارس در این جزیره ی استراتژیک نیروی نظامی پیاده می کند.

259